ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย
เมื่อจักษุไม่มี สุขและทุกข์ อันเป็นภายในย่อมไม่เกิดขึ้น เพราะจักขุสัมผัสเป็นปัจจัย
เมื่อโสตะไม่มี สุขและทุกข์ อันเป็นภายในย่อมไม่เกิดขึ้น เพราะโสตะสัมผัสเป็นปัจจัย
เมื่อฆานะไม่มี สุขและทุกข์ อันเป็นภายในย่อมไม่เกิดขึ้น เพราะฆานสัมผัสเป็นปัจจัย
เมื่อชิวหาไม่มี สุขและทุกข์ อันเป็นภายในย่อมไม่เกิดขึ้น เพราะชิวหาสัมผัสเป็นปัจจัย
เมื่อกายะไม่มี สุขและทุกข์ อันเป็นภายในย่อมไม่เกิดขึ้น เพราะกายสัมผัสเป็นปัจจัย
เมื่อมโนไม่มี สุขและทุกข์ อันเป็นภายในย่อมไม่เกิดขึ้น เพราะมโนสัมผัสเป็นปัจจัย

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย
เมื่อจักษุมีอยู่ สุขและทุกข์ อันเป็นภายใน ย่อมเกิดขึ้นเพราะจักขุสัมผัสเป็นปัจจัย
เมื่อโสตะมีอยู่ สุขและทุกข์ อันเป็นภายใน ย่อมเกิดขึ้นเพราะโสตะสัมผัสเป็นปัจจัย เมื่อฆานะมีอยู่ สุขและทุกข์ อันเป็นภายใน ย่อมเกิดขึ้นเพราะฆานสัมผัสเป็นปัจจัย เมื่อชิวหามีอยู่ สุขและทุกข์ อันเป็นภายใน ย่อมเกิดขึ้นเพราะชิวหาสัมผัสเป็นปัจจัย เมื่อกายะมีอยู่ สุขและทุกข์ อันเป็นภายใน ย่อมเกิดขึ้นเพราะกายสัมผัสเป็นปัจจัย เมื่อมโนมีอยู่ สุขและทุกข์ อันเป็นภายใน ย่อมเกิดขึ้นเพราะมโนสัมผัสเป็นปัจจัย

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย!
เมื่อจักษุไม่มี สุขและทุกข์ อันเป็นภายในก็ไม่เกิดขึ้น เพราะจักขุสัมผัสเป็นปัจจัย เมื่อโสตะไม่มี สุขและทุกข์ อันเป็นายในก็ไม่เกิดขึ้น เพราะโสตะสัมผัสเป็นปัจจัย
เมื่อฆานะไม่มี สุขและทุกข์ อันเป็นภายในก็ไม่เกิดขึ้น เพราะฆานสัมผัสเป็นปัจจัย
เมื่อชิวหาไม่มี สุขและทุกข์ อันเป็นภายในก็ไม่เกิดขึ้น เพราะชิวหาสัมผัสเป็นปัจจัย
เมื่อกายะไม่มี สุขและทุกข์ อันเป็นภายในก็ไม่เกิดขึ้น เพราะกายสัมผัสเป็นปัจจัย
เมื่อมโนไม่มี สุขและทุกข์ อันเป็นภายในก็ไม่เกิดขึ้น เพราะมโนสัมผัสเป็นปัจจัย

สิ้นนันทิ สิ้นราคะ ก็สิ้นทุกข์
(มรรควิธีที่ง่าย พุทธวจน หน้า 19)

ภิกษุเห็นจักษุอันไม่เที่ยงนั่นแลว่าไม่เที่ยง
ความเห็นเช่นนั้น เป็น สัมมาทิฏฐิ (เห็นโดยถูกต้อง)

เมื่อเห็นอยู่โดยถูกต้อง ย่อมเบื่อหน่าย
เพราะความสิ้นไปแห่งนันทิ จึงมีความสิ้นไปแห่งราคะ
เพราะความสิ้นไปแห่งราคะ จึงมีความสิ้นไปแห่งนันทิ
เพราะความสิ้นไปแห่งนันทิและราคะ กล่าวได้ว่า
“จิตหลุดพ้นแล้วด้วยดี” ดังนี้
(ในกรณีแห่งอายตนะภายในที่เหลืออีก ๕ คือ โสตะ ฆานะ ชิวหากายะ มโน และ
กรณีแห่งอายตนะภายนอก ๖ คือ รูป เสียง กลิ่น รสโผฏฐัพพะ ธรรมารมณ์
ก็ตรัสอย่างเดียวกันกับในกรณีแห่งจักษุทุกประการ)

ดูกรราธะ สิ่งใดเป็นทุกข์ เธอพึงละความพอใจในสิ่งนั้นเสีย
อะไรเล่าเป็นทุกข์ จักษุแลเป็นทุกข์
รูป จักษุวิญญาณ จักษุสัมผัส สุขเวทนาทุกขเวทนา
หรือ อทุกขมสุขเวทนา ที่เกิดขึ้นเพราะจักษุสัมผัสเป็นปัจจัย เป็นทุกข์
เธอพึงละความพอใจในสิ่งนั้นเสีย

ใจเป็นทุกข์ ธรรมารมณ์ มโนวิญญาณ มโนสัมผัส สุขเวทนาทุกขเวทนา
หรือ อทุกขมสุข เวทนา ที่เกิดขึ้นเพราะมโนสัมผัสเป็นปัจจัย เป็นทุกข์
เธอพึงละความ พอใจในสิ่งนั้นเสีย

รูป ที่เห็นด้วย ตา ก็ดี
เสียง ที่ฟังด้วย หู ก็ดี
กลิ่น ที่ดมด้วย จมูก ก็ดี
รส ที่ลิ้ม ด้วย ลิ้น ก็ดี
โผฏฐัพพะ ที่สัมผัสด้วย กาย ก็ดี
ธรรมารมณ์ ที่รู้แจ้งด้วย ใจ ก็ดี
อันเป็นสิ่งที่น่าปรารถนา น่ารักใคร่ น่าพอใจ เป็นที่ยวนตายวนใจให้รัก
เป็นที่เข้าไปตั้งอาศัยอยู่แห่ง ความใคร่ เป็นที่ตั้งแห่งความกำหนัดย้อมใจ มีอยู่

ภิกษุย่อมไม่เพลิดเพลิน ไม่พร่ำสรรเสริญ ไม่เมาหมกซึ่งอารมณ์ มีรูปเป็นต้นนั้น
เมื่อภิกษุไม่เพลิดเพลิน ไม่พร่ำสรรเสริญ ไม่เมาหมกซึ่งอารมณ์ มีรูปเป็นต้นนั้น อยู่ นันทิ (ความเพลิน) ย่อมดับไป

เรากล่าวว่า “ความดับไม่มีเหลือของทุกข์มีได้ เพราะความดับไม่เหลือ ของความเพลิน” ดังนี้ แล

ตัณหา คือเครื่องนำไปสู่ภพใหม่อันเป็นเหตุเกิดทุกข์
(อินทรีย์สังวร - พุทธวจนหน้า 41 )

(เมื่อมีการน้อมไป)
ถ้าบุคคลย่อมไม่คิดถึงสิ่งใด ย่อมไม่ดำริถึงสิ่งใด
แต่เขายังมีใจ ปักลงไปในสิ่งใดอยู่
สิ่งนั้นย่อมเป็นอารมณ์ เพื่อการตั้งอยู่แห่งวิญญาณ

เมื่ออารมณ์มีอยู่ ความตั้งขึ้นเฉพาะแห่งวิญญาณ ย่อมมี
เมื่อวิญญาณนั้น ตั้งขึ้นเฉพาะ เจริญงอกงามแล้ว ย่อมมีการน้อมไป

เมื่อมีการน้อมไป ย่อมมีการไปการมา
เมื่อมีการไปการมา ย่อมมีการเคลื่อน การบังเกิด
เมื่อมีการเคลื่อนการบังเกิด
ชาติ ชรา มรณะ โสกะปริเทวะฯ จึงเกิดขึ้นครบถ้วน
ความเกิดขึ้นพร้อมแห่งกองทุกข์ ทั้งสิ้นนี้
ย่อมมี ด้วยอาการอย่างนี้
-------------------------------------------------------------------
(เมื่อการน้อมไปไม่มี)
เมื่อความน้อมไปไม่มี การไปและการมา ย่อมไม่มี
เมื่อการไปการมาไม่มี การเคลื่อนและการบังเกิด ย่อมไม่มี
เมื่อการเคลื่อนและการบังเกิดไม่มี
อะไรๆ ก็ไม่มีในโลกนี้ ไม่มีในโลกอื่น
ไม่มีในระหว่างแห่งโลกทั้งสอง
นั่นแหละ คือที่สุดแห่งทุกข์ละ (เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺส)

ทุกข์ เพราะยึดถือสิ่งที่ยึดถือไม่ได้
(อริยสัจจากพระโอษฐ์ ภาคนำ ตอน1 หน้า 260)

เปรียบเหมือนแม่น้ำ ซึ่งมีกำเนิดแต่ภูเขา ไหลไปทางต่ำ มีกระแสเชี่ยวจัด
บุรุษผู้หนึ่งถูกกระแสน้ำพัดมา ถ้าจะจับหญ้ากาสะ หญ้ากุสะ ก็จะพึงขาดหลุดไป (เพราะกระแสเชี่ยวจัดของแม่น้ำ)

บุรุษผู้นั้นย่อมถึงการพินาศ เพราะการทำเช่นนั้น (เพราะยึดสิ่งผิด)
อุปมานี้ฉันใด
ภิกษุ ท. ! อุปไมยก็ฉันนั้น

คือบุถุชนผู้
ไม่ได้ยินได้ฟัง ไม่ได้เห็นเหล่าพระอริยเจ้า
ไม่ฉลาดในธรรมของพระอริยเจ้า
ไม่ถูกแนะนำในธรรมของพระอริยเจ้า
ไม่ได้เห็นเหล่าสัตบุรุษ
ไม่ฉลาดใน ธรรมของสัตบุรุษ
ไม่ถูกแนะนำในธรรมของสัตบุรุษ

ย่อมตามเห็นพร้อมซึ่ง รูป โดยความเป็นตน
หรือตามเห็นพร้อมซึ่งตน ว่ามีรูป
หรือตามเห็นพร้อมซึ่งรูป ว่ามีอยู่ในตน
หรือตามเห็นพร้อมซึ่งตน ว่ามีอยู่ในรูป
รูปนั้นย่อมแตกสลายแก่เขา เขาย่อมถึงการพินาศ เพราะข้อนั้นเป็นเหตุ บ้าง
(กรณี เวทนา สัญญา สังขาร และวิญญาณก็ตรัสทำนองเดียวกัน)