พระไตรปิฎก ฉบับมหาจุฬาฯ เล่มที่ ๒๓ สุตตันตปิฎก หน้าที่ ๕๓๓-๕๓๖ P729

(1)
ว่าด้วยวิธีบรรลุช่องว่างในที่คับแคบ ( สัมพาธสูตร)
(อุทายีเข้าหาพระอานนท์)

            {๒๔๖}[๔๒] สมัยหนึ่งท่านพระอานนท์อยู่ ณ โฆสิตารามเขตกรุงโกสัมพี รั้งนั้นแล ท่านพระอุทายี เข้าไปหาท่านพระอานนท์ ถึงที่อยู่ สนทนาปราศรัย กับท่าน พอเป็นที่บันเทิงใจ พอเป็นที่ระลึกถึงกันแล้วนั่ง ณ ที่สมควร ได้กล่าวกับท่าน พระอานนท์ดังนี้ว่า “ผู้มีอายุ ปัญจาลจัณฑเทพบุตร ได้กล่าวไว้ดังนี้ว่า

 ‘พระพุทธเจ้าพระองค์ใดผู้ทรงหลีกเร้นอยู่ ทรงเป็นพระมุนีผู้ประเสริฐ ได้ตรัสรู้ฌาน แล้วพระพุทธเจ้า พระองค์นั้น มีพระปัญญากว้างขวาง ได้ทรงรู้วิธีบรรลุช่องว่าง ในที่คับแคบ’

(2)
กามคุณ ๕ ประการ ชื่อว่าที่คับแคบ (ที่ไม่อาจบรรลุได้)

            ผู้มีอายุ ที่คับแคบเป็นอย่างไร วิธีบรรลุช่องว่างในที่คับแคบ พระผู้มีพระภาค ตรัสไว้ อย่างไร” ท่านพระอานนท์กล่าวว่า “ผู้มีอายุกามคุณ ๕ ประการนี้ พระผู้มีพระภาคตรัสว่าที่คับแคบ

กามคุณ ๕ ประการ อะไรบ้าง คือ

๑. รูปที่พึงรู้แจ้งทางตาอัน น่าปรารถนา น่าใคร่ น่าพอใจ ชวนให้รัก ชักให้ใคร่ พาใจ ให้กำหนัด
๒. เสียงที่พึงรู้แจ้งทางหู  ฯลฯ
๓. กลิ่นที่พึงรู้แจ้งทางจมูก ฯลฯ
๔. รสที่พึงรู้แจ้งทางลิ้น ฯลฯ
๕. โผฏฐัพพะที่พึงรู้แจ้งทางกาย อันน่าปรารถนา น่าใคร่ น่าพอใจ ชวนให้รัก ชักให้ใคร่ พาใจให้กำหนัด
      ผู้มีอายุ กามคุณ ๕ ประการนี้แล พระผู้มีพระภาคตรัสว่า ที่คับแคบ


(3)
แม้ในปฐมฌาณ ทุติยฌาน ตติยฌาน จัตตุถฌาน ก็ชื่อว่าที่คับแคบที่บรรลุได้

     ภิกษุในพระธรรมวินัยนี้สงัดจากกาม และอกุศลธรรมทั้งหลายแล้ว บรรลุปฐมฌาน ฯลฯ อยู่ พระผู้มีพระภาค ตรัส วิธีบรรลุ ช่องว่างในที่คับแคบ โดยปริยาย๑ หนึ่ง ด้วยเหตุเพียงเท่านี้ แม้ในปฐมฌานนั้น ก็ยังมีที่คับแคบ อะไรชื่อว่าที่ คับแคบใน ปฐมฌานนั้น วิตกและวิจารที่ยังไม่ดับใน ปฐมฌานนั้น ชื่อว่าที่คับแคบในปฐมฌาน นี้

     ภิกษุ เพราะวิตกวิจารสงบระงับไป บรรลุทุติยฌานฯลฯ อยู่ พระผู้มีพระภาคตรัส วิธีบรรลุช่องว่าง ในที่คับแคบ โดยปริยายหนึ่ง ด้วยเหตุเพียง เท่านี้ แม้ในทุติยฌานนั้น ก็ยังมีที่คับแคบ อะไรชื่อว่าที่คับแคบ ในทุติยฌานนั้น ปีติที่ยังไม่ดับในทุติยฌานนั้น ชื่อว่าที่คับแคบในทุติยฌานนี้

     ภิกษุ เพราะปีติจางคลายไปเป็นผู้มีอุเบกขา มีสติสัมปชัญญะ เสวยสุขด้วย นามกาย บรรลุตติยฌาน ฯลฯ พระผู้มีพระภาคตรัสวิธีบรรลุช่องว่างใน ที่คับแคบ โดยปริยาย หนึ่ง ด้วยเหตุเพียงเท่านี้ แม้ในตติยฌานนั้น ก็ยังมี ที่คับแคบ อะไรชื่อว่าที่คับแคบ ในตติยฌานนั้น อุเบกขาและสุข ที่ยังไม่ดับในตติยฌานนั้น ชื่อว่าที่คับแคบใน ตติยฌานนี้

     ภิกษุ เพราะละสุขและทุกข์ได้ เพราะโสมนัสโทมนัสดับไปก่อนแล้ว บรรลุ จตุตถฌานฯลฯ อยู่ พระผู้มีพระภาค ตรัสวิธีบรรลุถึงช่องว่างในที่คับแคบ โดยปริยายหนึ่ง ด้วยเหตุเพียงเท่านี้ แม้ในจตุตถฌานนั้น ก็ยังมีที่คับแคบ อะไรชื่อว่า ที่คับแคบ ใน จตุตถฌานนั้น รูปสัญญาที่ยังไม่ดับในจตุตถฌาน นั้น ชื่อว่า ที่คับแคบ ในจตุตถฌานนี้

(๑ ปริยาย ในที่นี้หมายถึงเหตุหนึ่ง ๆ หรือวิธีหนึ่งๆ กล่าวคือทรงแสดงว่าวิธีแต่ละอย่าง ต่างก็เป็น “ช่องว่าง”  ในที่คับแคบแต่ละอย่าง เช่น ปฐมฌาน เป็นช่องว่างในที่คับแคบ คือกามคุณ๕ และนิวรณ์ ๕ ทุติยฌานเป็นช่องว่าง ในที่คับแคบคือวิตกและวิจาร  (องฺ.นวก.อ. ๓/๔๒/๓๑๕)


(4)
แม้ อากาสา.. วิญญานัญจา.. อากิญจัญญา.. เนวสัญญา... ชื่อว่าบรรลุในที่แคบนั้นได้

     ภิกษุบรรลุอากาสานัญจายตน-ฌาน โดยกำหนดว่า  ‘อากาศ หาที่สุด มิได้’ อยู่เพราะล่วงรูปสัญญา ดับปฏิฆสัญญา ไม่กำหนดนานัตตสัญญา พระผู้มีพระภาค ตรัสวิธี บรรลุช่องว่างในที่คับแคบ โดยปริยายหนึ่ง ด้วยเหตุเพียง เท่านี้ แม้ในอากาสานัญจา ยตนฌานนั้นก็ยังมีที่คับแคบ  อะไรชื่อว่า ที่คับแคบใน อากาสานัญจายตนฌานนั้น อากาสานัญจายตนสัญญา ที่ยังไม่ดับใน อากาสานัญจายตนฌานนั้น ชื่อว่าที่คับแคบ ในอากาสานัญจายตนฌานนี้

      ภิกษุล่วงอากาสานัญจายตนฌาน โดยประการทั้งปวง บรรลุวิญญา ณัญจายตน - ฌาน โดยกำหนดว่า ‘วิญญาณหาที่สุดมิได้’ อยู่ พระผู้มีพระภาคตรัส วิธีบรรลุช่องว่าง ในที่คับแคบ โดยปริยายหนึ่ง ด้วยเหตุเพียง เท่านี้ แม้ในวิญญา ณัญจายตนฌาน ก็ยังมีที่คับแคบ อะไรชื่อว่าที่คับแคบ ในวิญญาณัญจายตนฌานนั้น วิญญาณัญจายตน สัญญา ที่ยังไม่ดับในวิญญาณัญจา ยตนฌานนั้น  ชื่อว่าที่คับแคบ ในวิญญาณัญจา ยตนฌานนี้

      ภิกษุล่วงวิญญาณัญจายตนฌาน โดยประการทั้งปวง บรรลุอากิญ จัญญายตน-ฌาน โดยกำหนดว่า ‘ไม่มีอะไร’ อยู่ พระผู้มีพระภาค ตรัสวิธีบรรลุช่องว่าง ในที่คับแคบ โดยปริยายหนึ่ง ด้วยเหตุเพียง เท่านี้ แม้ใน อากิญ จัญญายตนฌาน ก็ยังมีที่คับแคบ อะไรชื่อว่าที่คับแคบ ในอากิญ จัญญายตนฌานนั้น อากิญจัญญายตน สัญญาที่ยัง ไม่ดับในอากิญจัญญายตนฌาน นั้น ชื่อว่าที่คับแคบใน อากิญจัญญายตน ฌานนี้

     ภิกษุล่วงอากิญจัญญายตนฌาน โดยประการทั้งปวง บรรลุเนวสัญญานา สัญญายตน- ฌาน อยู่ พระผู้มีพระภาค ตรัส วิธีบรรลุช่องว่างในที่คับแคบ โดยปริยายหนึ่ง ด้วยเหตุ เพียงเท่านี้ แม้ในเนวสัญญานาสัญญายตนฌาน ก็ยังมี ที่คับแคบ อะไรชื่อว่าที่คับแคบ ในเนวสัญญานาสัญญายตนฌานนั้น เนวสัญญานา สัญญายตนสัญญา ที่ยังไม่ดับใน เนวสัญญานาสัญญายตนฌานนั้น ชื่อว่าที่คับแคบ ใน เนวสัญญานาสัญญายตนฌานนี้

      ภิกษุล่วงเนวสัญญานาสัญญายตนฌานโดยประการทั้งปวง บรรลุสัญญา เวทยิตนิโรธ อยู่ อาสวะทั้งหลายของเธอหมดสิ้นแล้ว เพราะเห็นด้วยปัญญา

      ผู้มีอายุพระผู้มีพระภาคตรัสวิธีบรรลุช่องว่าง ในที่คับแคบโดยนิปปริยาย๑ แล้ว ด้วยเหตุเพียงเท่านี้

(5)
ที่คับแคบ ฉบับหลวง
พระไตรปิฎก ฉบับหลวง เล่มที่ ๒๓ สุตตันตปิฎก หน้าที่ ๓๖๐- ๓๖๒

ช่องว่างในที่คับแคบ (ปัญจาลสูตร)
(พระอุทายีเข้าหาพระอานนท์)

             [๒๔๖] สมัยหนึ่ง ท่านพระอานนท์อยู่ ณ โฆสิตาราม ใกล้พระนครโกสัมพี ครั้งนั้นแล ท่านพระอุทายี เข้าไปหาท่านพระอานนท์ถึงที่อยู่ ได้สนทนาปราศรัยกับ ท่าน พระอานนท์ ครั้นผ่านการปราศรัย พอให้ระลึกถึงกัน ไปแล้ว จึงนั่งณ ที่ควรส่วน ข้างหนึ่ง ครั้นแล้ว ได้ถามท่านพระอานนท์ว่า ดูกรอาวุโส เทพบุตรชื่อปัญจาลจัณฑะ ได้กล่าวคำนี้ไว้ว่า พระพุทธองค์ใดหลีกออกเร้น ทรงเป็นมุนีผู้ประเสริฐ ได้ตรัสรู้ฌาน แล้ว พระพุทธองค์ นั้น เป็นผู้มีปัญญากว้างขวาง ได้ทรงรู้แล้วซึ่งโอกาสอันไปแล้ว ในที่แคบ ฯ

      ดูกรอาวุโส พระผู้มีพระภาคตรัสที่แคบเป็นไฉน ตรัสการบรรลุโอกาสในที่แคบ เป็นไฉน

(6)
(กามคุณ ๕ คือที่แคบ  ๕ ประการเป็นไฉน)

     ท่านพระอานนท์กล่าวว่า ดูกรอาวุโส พระผู้มีพระภาคตรัสกามคุณ ๕ ประการนี้ ว่าเป็นที่แคบ  ๕ ประการเป็นไฉน คือ

๑. รูป ที่จะพึงรู้แจ้งด้วยจักษุ อันน่าปรารถนาน่าใคร่ น่าพอใจเป็นที่รักยั่วยวนชวนให้ กำหนัด
๒. เสียงที่จะพึงรู้แจ้งด้วยหู ฯลฯ
๓. กลิ่น ที่จะพึงรู้แจ้งด้วยจมูก ฯลฯ
๔. รส ที่จะพึงรู้แจ้งด้วยลิ้น ฯลฯ
๕. โผฏฐัพพะ ที่จะพึงรู้แจ้ง ด้วยกาย อันน่าปรารถนา น่าใคร่ น่าพอใจ เป็นที่รัก ยั่วยวน ชวนให้กำหนัด


(7) การบรรลุในโอกาสที่แคบมีอยู่ คือบรรลุปฐมฌาน ทุติยฌาน... อากาสานัญจายตนะ.. สัญญาเวทยิต

      ดูกรอาวุโส พระผู้มีพระภาคตรัสกามคุณ ๕ ประการนี้แลว่า เป็นที่แคบ ฯ

     ดูกรอาวุโส ภิกษุในธรรมวินัยนี้ สงัดจากกาม ฯลฯ บรรลุปฐมฌาน ฯลฯ ดูกรอาวุโสโดยปริยาย แม้เพียง เท่านี้แล พระผู้มีพระภาค ตรัสการบรรลุโอกาส ในที่แคบ แม้เมื่อปฐมฌานนั้นมีอยู่ ที่แคบก็มีอยู่ อะไรชื่อว่าที่แคบ ในปฐมฌานนั้น วิตกวิจารยังไม่ดับไปในปฐมฌานนั้น นี้ชื่อว่าที่แคบในปฐมฌานนี้

     อีกประการหนึ่ง ภิกษุ ... บรรลุทุติยฌาน ดูกรอาวุโส โดยปริยายแม้เพียงเท่านี้ แล พระผู้มีพระภาค ตรัสการบรรลุโอกาสในที่แคบ แม้เมื่อทุติยฌานนั้นมีอยู่ ที่แคบ ก็มีอยู่ อะไรชื่อว่าที่แคบในทุติยฌานนั้น ปีติยังไม่ดับ ไปในทุติยฌานนี้นี้ชื่อว่าที่แคบ ในทุติยฌานนี้

     อีกประการหนึ่ง ภิกษุ ฯลฯ บรรลุตติยฌาน .. ดูกรอาวุโส โดยปริยายแม้เพียง เท่านี้ แลพระผู้มีพระ ภาค ตรัสการบรรลุโอกาสในที่แคบ แม้เมื่อตติยฌานนั้นมีอยู่ ที่แคบก็มีอยู่ อะไรชื่อว่าที่แคบในตติยฌานนั้น อุเบกขา และสุขยังไม่ดับไปใน ตติยฌานนั้น นี้ชื่อว่าที่แคบในตติย ฌานนี้

     อีกประการหนึ่ง ภิกษุ บรรลุจตุตถฌาน ฯลฯ ดูกรอาวุโส โดยปริยายแม้เพียง เท่านี้แลพระผู้มีพระภาค ตรัสการบรรลุโอกาสในที่แคบ แม้เมื่อจตุตถฌานนั้นมีอยู่ ที่แคบก็มีอยู่ อะไรชื่อว่าที่แคบในจตุตถฌานนั้น รูปสัญญายังไม่ดับไปในจตุตถฌาน นั้น นี้ชื่อว่าที่แคบในจตุตถฌานนี้ 

     อีกประการหนึ่ง ภิกษุ ... บรรลุอากาสานัญจายตนฌาน ... ดูกรอาวุโส โดยปริยายแม้เพียงเท่านี้แล พระผู้มีพระภาคตรัส การบรรลุโอกาสในที่แคบ เมื่อ อากาสานัญจาย ตนฌานนั้นมีอยู่ที่แคบก็มีอยู่ อะไรชื่อว่า ที่แคบใน อากาสานัญจา ยตนฌาน อากาสานัญจายตนสัญญายังไม่ดับ ไปใน อากาสานัญจายตนฌานนั้นนี้ ชื่อว่าที่แคบในอากาสานัญจายตนฌานนี้

     อีกประการหนึ่ง ภิกษุ ... บรรลุวิญญาณัญจายตนฌาน ... ดูกรอาวุโส โดยปริยายแม้เพียงเท่านี้แล พระผู้มีพระภาคตรัสการบรรลุโอกาสในที่แคบ แม้เมื่อ วิญญาณัญจายตนฌาน นั้นมีอยู่ ที่แคบก็มีอยู่ อะไร ชื่อว่าที่แคบในวิญญาณัญจายตน ฌานนั้น วิญญาณัญจายตนสัญญา ยังไม่ดับไปใน วิญญาณัญจายตนฌานนั้น นี้ชื่อว่า ที่แคบในวิญญาณัญจายตนฌานนี้

     อีกประการหนึ่ง ภิกษุ ... บรรลุอากิญจัญญายตนฌาน ... ดูกรอาวุโส  โดยปริยายแม้เพียงเท่านี้แล พระผู้มีพระภาคตรัสการบรรลุโอกาสในที่แคบ แม้เมื่อ อากิญจัญญายตนฌานนั้นมีอยู่ ที่แคบก็มีอยู่ อะไรชื่อว่า ที่แคบใน อากิญจัญญายตน ฌานนั้น อากิญจัญญายตนสัญญายังไม่ดับไปใน อากิญจัญญายตนฌานนั้น นี้ชื่อว่า ที่แคบในอากิญจัญญายตนฌานนี้

     อีกประการหนึ่ง ภิกษุ ... บรรลุเนวสัญญานาสัญญายตนฌาน ... ดูกรอาวุโส โดยปริยายแม้เพียง เท่านี้แล พระผู้มีพระภาคตรัสการบรรลุโอกาสในที่แคบ แม้เมื่อ เนวสัญญานาสัญญายตนฌานนั้นมีอยู่ ที่แคบ ก็มีอยู่ อะไรชื่อว่าที่แคบในเนวสัญญา นาสัญญายตนฌานนั้น เนวสัญญานาสัญญายตนสัญญายังไม่ดับไป ในเนวสัญญา นาสัญญายตนฌานนั้น นี้ชื่อว่าที่แคบในเนวสัญญานาสัญญายตนฌานนี้

      อีกประการหนึ่ง ภิกษุ ... เพราะล่วงเนวสัญญานาสัญญายตนฌาน โดยประการ ทั้งปวง บรรลุสัญญาเวทยิตนิโรธ และอาสวะทั้งหลายของเธอ ย่อมสิ้นไป เพราะเห็นด้วยปัญญา ดูกรอาวุโส โดยนิปปริยายแม้ เพียงเท่านี้แล พระผู้มีพระภาค ตรัสการบรรลุโอกาสในที่แคบ

จบสูตรที่ ๑