อริยสัจจากพระโอษฐ์ ๒  ภาค ๔ (หน้าที่ ๑๓๓๑- ๑๓๖๗)
ว่าด้วย มัคคอริยสัจ ความจริงอันประเสริฐคือมรรค

(๒๒) สัจจสัญญาอันสุขุมยิ่งขึ้นไปตามลำดับในรูปฌานสี่

 [กรณีของปฐมฌาน]

        โปฏฐปาทะ !  เมื่อภิกษุนั้นมองเห็นนิวรณ์ทั้งห้าเหล่านี้ ที่ตนละได้แล้ว อยู่ ปราโมทย์ย่อมเกิด เมื่อปราโมทย์เกิด ปีติย่อมเกิด กายของผู้มีใจปีติ ย่อมสงบรำงับ ผู้มีกายสงบรำงับ ย่อมเสวยสุข จิตของผู้มีสุข ย่อมตั้งมั่น. ภิกษุนั้น เพราะสงัดจาก กาม สงัดจากอกุศลธรรมทั้งหลาย จึงบรรลุ ฌานที่หนึ่ง อันมีวิตกวิจาร มีปีติและ สุข อันเกิดแต่วิเวก แล้วแลอยู่. สัญญาในกามอันมีในกาลก่อนของเธอนั้น ย่อมดับ ไป สัจจสัญญาอันละเอียด ในปีติและสุขที่เกิดแต่วิเวก ย่อมมีขึ้นในสมัยนั้น เธอย่อม เป็นผู้มีสัจจสัญญาอันละเอียด ในปีติและสุขที่เกิดแต่วิเวกในสมัยนั้น. เพราะการ ศึกษาอย่างนี้ สัญญาอย่างหนึ่งย่อมเกิดขึ้น สัญญาอย่างหนึ่งย่อมดับไป. แม้นี้ก็เป็น การศึกษา.

 [กรณีของทุติยฌาน]

        โปฏฐปาทะ !  ข้ออื่นยังมีอีก  ภิกษุ เพราะสงบวิตกวิจารเสียได้ จึงบรรลุ ฌานที่สอง อันเป็นเครื่องผ่องใสแห่งในภายใน นำให้เกิดสมาธิ มีอารมณ์ อันเดียว ไม่มีวิตกวิจาร มีแต่ปีติและสุขอันเกิดแต่สมาธิ แล้วแลอยู่. สัจจสัญญาอันละเอียด ในปีติ และสุขที่เกิดแต่วิเวก ที่มีในกาลก่อน ของเธอนั้นย่อมดับไป สัจจสัญญาอัน ละเอียดในปีติ และสุขที่เกิดแต่สมาธิ ย่อมมีขึ้นในสมัยนั้น เธอย่อมเป็นผู้มีสัจจ สัญญา อันละเอียด ในปีติและสุขที่ เกิดแต่สมาธิ ในสมัยนั้น. เพราะการศึกษา อย่างนี้ สัญญาอย่างหนึ่งย่อมเกิดขึ้น สัญญาอย่างหนึ่ง ย่อมดับไป. แม้นี้ ก็เป็นการ ศึกษา.

 [กรณีของตติยฌาน]

        โปฏฐปาทะ !  ข้ออื่นยังมีอีก  ภิกษุ เพราะความจางคลายไปแห่งปีติ เป็นผู้ อยู่อุเบกขา มีสติสัมปชัญญะ เสวยสุขด้วยนามกาย จึงบรรลุฌานที่สาม อันเป็น ฌานที่พระอริยเจ้ากล่าวว่า “ผู้ได้บรรลุฌานนี้ เป็นผู้อยู่อุเบกขา มีสติ อยู่เป็นสุข” ดังนี้ แล้วแลอยู่. สัจจสัญญาอันละเอียดในปีติ และสุขอันเกิดแต่สมาธิ ที่มีในกาล ก่อน ของเธอนั้น ย่อมดับไป สัจจสัญญาอันละเอียดในอุเปกขาสุข ย่อมมีขึ้นในสมัย นั้น เธอย่อมเป็นผู้มีสัจจสัญญาอันละเอียดในอุเปกขาสุข ในสมัยนั้น. เพราะการศึกษาอย่างนี้ สัญญาอย่างหนึ่งย่อมเกิดขึ้น สัญญาอย่างหนึ่ง ย่อมดับไป. แม้นี้ ก็เป็นการศึกษา.

 [กรณีของจตุตถฌาน]

        โปฏฐปาทะ ! ข้ออื่นยังมีอีก ภิกษุ เพราะละสุขและละทุกข์เสียได้ เพราะ ความดับหายไปแห่งโสมนัสและโทมนัสในกาลก่อน จึงบรรลุ ฌานที่สี่ อันไม่ทุกข์ ไม่สุข มีแต่ความที่สติเป็นธรรมชาติบริสุทธิ์ เพราะอุเบกขา แล้วแลอยู่. สัจจสัญญา อันละเอียด ในอุเปกขาสุข ที่มีในกาลก่อน ของเธอนั้น ย่อมดับไป สัจจสัญญาอัน ละเอียดในอทุกขมสุข ย่อมมีขึ้นในสมัยนั้น เธอย่อมเป็นผู้มีสัจจสัญญา อันละเอียด ในอทุกขมสุข ในสมัยนั้น. เพราะการศึกษาอย่างนี้ สัญญาอย่างหนึ่ง ย่อมเกิดขึ้น สัญญาอย่างหนึ่ง ย่อมดับไป แม้นี้ ก็เป็นการศึกษา.

(ในกรณีแห่ง อากาสานัญจายตนะ วิญญาณัญจายตนะ และอากิญจัญญายตนะ ก็มีข้อความ ที่ตรัสไว้ทำนองเดียวกัน).

- สี. ที. ๙/๒๒๖- ๒๒๗/๒๗๙ - ๒๘๒.