หมวด 10 (ต่อ)


หน้า 622
ปฏิจจสมุปบาท แห่ง อาหารของอวิชชา

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ที่สุดในเบื้องต้นของอวิชชา ย่อมไม่ปรากฏ ก่อนแต่นี้ อวิชชามิได้มี แต่ว่า อวิชชาเพิ่งมีต่อภายหลัง.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลายคำกล่าวอย่างนี้แหละ เป็นคำที่ใครๆ๑ ควรกล่าว และควรกล่าวด้วยว่า อวิชชาย่อม ปรากฏเพราะมีสิ่งนี้สิ่งนี้เป็นปัจจัย ดังนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เรากล่าวว่า ถึงแม้อวิชชานั้น ก็เป็นธรรมชาติมีอาหารหาใช่เป็นธรรมชาติที่ไม่มีอาหารไม่. ก็อะไรเล่า เป็นอาหารของอวิชชา? คำตอบพึงมีว่า นิวรณ์ทั้งหลาย ๕ ประการเป็นอาหารของอวิชชา ดังนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เรากล่าวว่า ถึงแม้นิวรณ์ทั้งหลาย ๕ ประการ ก็เป็นธรรมชาติมีอาหารหาใช่เป็น ธรรมชาติที่ไม่มีอาหารไม่. ก็อะไรเล่า เป็นอาหารของนิวรณ์ทั้งหลาย ๕ ประการ? คำตอบพึงมีว่า ทุจริตทั้งหลาย ๓ ประการ ดังนี้

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เรากล่าวว่า ถึงแม้ทุจริตทั้งหลาย ๓ ประการ ก็เป็นธรรมชาติมีอาหาร หาใช่เป็น ธรรมชาติ ที่ไม่มีอาหารไม่. ก็อะไรเล่า เป็นอาหารของทุจริตทั้งหลาย ๓ ประการ? คำตอบพึงมีว่า การไม่สำรวมอินทรีย์ ดังนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เรากล่าวว่า ถึงแม้การไม่สำรวมอินทรีย์ ก็เป็นธรรมชาติอาหาร หาใช่เป็นธรรมชาติ ที่ไม่มีอาหาไม่. ก็อะไรเล่า เป็นอาหารของการไม่สำรวมอินทรีย์? คำตอบพึงมีว่า ความเป็นผู้ไม่มีสติ สัมปชัญญะ ดังนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เรากล่าวว่า ถึงแม้ความเป็นผู้ไม่มีสติสัมปชัญญะ ก็เป็นธรรมชาติมีอาหาร หาใช่เป็น ธรรมชาติ ที่ไม่มีอาหารไม่. ก็อะไรเล่า เป็นอาหารของความเป็นผู้ไม่มีสติสัมปชัญญะ? คำตอบพึงมีว่า อโยนิโสมนสิการ ดังนี้.
...........................................................................................................................................
๑ คำว่า วุจฺจติ คำนี้ เคยแปลกันแต่ว่า อันตถาคตย่อมกล่าว กันจนเป็นธรรมเนียมไปเสีย ในที่นี้ พิจารณาดูแล้ว เห็นได้ว่าควรจะแปลว่าใคร ๆ ทุกคนที่เป็นผู้รู้ รวมทั้งพระองค์เองด้วยควรจะกล่าว หาใช่เป็นการผูกขาด เฉพาะไว้แต่พระองค์ผู้เดียวไม่.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เรากล่าวว่า ถึงแม้อโยนิโสมนสิการ ก็เป็นธรรมชาติมีอาหาร หาใช่เป็นธรรมชาติ ที่ไม่มีอาหารไม่. ก็อะไรเล่า เป็นอาหารของอโยนิโสมนสิการ? คำตอบพึงมีว่า ความไม่มีสัทธา ดังนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เรากล่าวว่า ถึงแม้ความไม่มีสัทธา ก็เป็นธรรมชาติมีอาหาร หาใช่เป็นธรรมชาติ ที่ไม่มี อาหารไม่. ก็อะไรเล่า เป็นอาหารของความไม่มีสัทธา? คำตอบพึงมีว่า การไม่ได้ฟังพระสัทธรรม ดังนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เรากล่าว่า ถึงแม้การไม่ได้ฟังพระสัทธรรม ก็เป็นธรรมชาติมีอาหาร หาใช่เป็นธรรมชาติ ที่ไม่มีอาหารไม่. ก็อะไรเล่า เป็นอาหารของการไม่ได้ฟังพระสัทธรรม? คำตอบพึงมีว่า การไม่คบสัตบุรุษ ดังนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ด้วยอาการอย่างนี้แล ที่เมื่อการไม่คบสัตบุรุษเป็นไปบริบูรณ์แล้ว ย่อมทำการไม่ได้ ฟังพระสัทธรรมให้บริบูรณ์ 

- การไม่ได้ฟังพระสัทธรรมบริบูรณ์แล้ว ย่อมทำความไม่มีสัทธาให้บริบูรณ์
- ความไม่มีสัทธาบริบูรณ์แล้ว ย่อมทำอโยนิโสมนสิการให้บริบูรณ์
- อโยนิโสมนสิการบริบูรณ์แล้ว ย่อมทำความเป็นผู้ไม่มีสติสัมปชัญญะให้บริบูรณ์
- ความเป็นผู้ไม่มีสติสัมปชัญญะบริบูรณ์แล้ว ย่อมทำการไม่สำรวมอินทรีย์ให้บริบูรณ์
- การไม่สำรวมอินทรีย์บริบูรณ์แล้ว ย่อมทำทุจริตทั้งหลาย ๓ ประการให้บริบูรณ์
- ทุจริตทั้งหลาย ๓ ประการบริบูรณ์แล้ว ย่อมทำนิวรณ์ทั้งหลาย ๕ประการให้บริบูรณ์
- นิวรณ์ทั้งหลาย ๕ ประการบริบูรณ์แล้ว ย่อมทำอวิชชาให้บริบูรณ์.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อาหารแห่งอวิชชานี้ ย่อมมีได้ด้วยอาการอย่างนี้ และบริบูรณ์แล้วด้วยอาการอย่างนี้.
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เปรียบเหมือนเมื่อฝนหนัก ๆ ตกลงบนภูเขา น้ำฝนนั้นไหลไปตามที่ลุ่ม ย่อมทำซอกเขา ซอกผา และลำห้วยทั้งหลายให้เต็ม ครั้นซอกเขา ซอกผา และลำห้วยทั้งหลาย เต็มแล้ว ย่อมทำบึงน้อย ทั้งหลาย ให้เต็ม บึงน้อยทั้งหลายเต็มแล้ว ย่อมทำบึงใหญ่ทั้งหลายให้เต็ม บึงใหญ่ทั้งหลายเต็มแล้ว ย่อม ทำแม่น้ำน้อยทั้งหลายให้เต็ม แม่น้ำน้อยทั้งหลายเต็มแล้ว ย่อมทำแม่น้ำใหญ่ทั้งหลายให้เต็ม แม่น้ำ ใหญ ทั้งหลายเต็มแล้ว ย่อมทำมหาสมุทรสาครให้เต็ม. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อาหารแห่งมหาสมุทรสาครนั้น ย่อมมีได้ด้วยอาการอย่างนี้ และเต็มแล้วด้วยอาการอย่างนี้ นี้ฉันใด

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ข้อนี้ก็ฉันนั้น กล่าวคือ การไม่คบสัตบุรุษเป็นไปบริบูรณ์แล้ว ย่อมทำการไม่ได้ฟังพระ สัทธรรมให้บริบูรณ์ การไม่ได้ฟังพระสัทธรรมบริบูรณ์แล้ว ย่อมทำความไม่มีสัทธาให้บริบูรณ์ ความไม่มีสัทธา บริบูรณ์แล้ว ย่อมทำ

อโยนิโสมนสิการให้บริบูรณ์ อโยนิโสมนสิการบริบูรณ์แล้ว ย่อมทำความเป็นผู้ไม่มีสติสัมปชัญญะให้บริบูรณ์ ความเป็นผู้ไม่มีสติสัมปชัญญะบริบูรณ์แล้ว ย่อมทำการไม่สำรวมอินทรีย์ให้บริบูรณ์ การไม่สำรวมอินทรีย์ บริบูรณ์แล้ว ย่อมทำทุจริตทั้งหลาย๓ ประการให้บริบูรณ์

ทุจริตทั้งหลาย ๓ ประการบริบูรณ์แล้ว ย่อมทำนิวรณ์ทั้งหลาย๕ ประการให้บริบูรณ์ นิวรณ์ทั้งหลาย ๕ ประการบริบูรณ์แล้ว ย่อมทำอวิชชาให้บริบูรณ์.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อาหารแห่งอวิชชานี้ ย่อมมีได้ด้วยอาการอย่างนี้ และบริบูรณ์ด้วยอาการอย่างนี้.
.................................................................................
หมายเหตุผู้รวบรวม ผู้ศึกษาพึงสังเกตให้เห็นว่า ข้อความทั้งหมดนี้ ก็มีลักษณะแห่ง อิทัปปัจจยตา คือเป็นอาการแห่งกระแสปฏิจจสมุปบาทของอวิชชาโดยตรงเกิดแก่อวิชชา ก่อนหน้าแต่อวิชชาจะทำหน้าที่ ปรุงแต่งปฏิจจสมุปบาทสายที่เป็นใหญ่ เป็นประธาน ของการเกิดแก่งกองทุกข์.


หน้า 626
ปฏิจจสมุปบาท แห่งอาหารของภวตัณหา

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ที่สุดในเบื้องต้นของภวตัณหา ย่อมไม่ปรากฏ ก่อนแต่นี้ ภวตัณหามิได้มี แต่ว่า ภวตัณหาเพิ่มมีต่อภายหลัง. ดูก่อนภิกษุทั้งหลายคำกล่าวอย่างนี้แหละเป็นคำที่ใครๆ ควรกล่าวและ ควรกล่าวด้วยว่า ภวตัณหาย่อมปรากฏ เพราะมีสิ่งนี้สิ่งนี้เป็นปัจจัย ดังนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เรากล่าวว่า ถึงแม้ภวตัณหานั้น ก็เป็นธรรมชาติมีอาหาร หาใช่เป็นธรรมชาติที่ไม่มี อาหารไม่. ก็อะไรเล่า เป็นอาหารของภวตัณหา?คำตอบพึงมีว่า อวิชชา เป็นอาหารของภวตัณหา ดังนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เรากล่าวว่า ถึงแม้อวิชชา ก็เป็นธรรมชาติมีอาหารหาใช่เป็นธรรมชาติที่ไม่มีอาหารไม่. ก็อะไรเล่า เป็นอาหารของอวิชชา? คำตอบพึงมีว่า นิวรณ์ทั้งหลาย ๕ ประการ เป็นอาหารของอวิชชา ดังนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เรากล่าวว่า ถึงแม้นิวรณ์ทั้งหลาย ๕ ประการ ก็เป็นธรรมชาติมีอาหาร หาใช่เป็น ธรรมชาติ ที่ไม่มีอาหารไม่. ก็อะไรเล่า เป็นอาหารของนิวรณ์ทั้งหลาย ๕ ประการ? คำตอบพึงมีว่า ทุจริตทั้งหลาย ๓ ประการ ดังนี้.

(คำต่อไปนี้เหมือนกับข้อความในหัวข้อว่า ปฏิจจสมุปบาทแห่งอาหารของอวิชชาคือหัวข้อที่แล้วมาตั้งแต่ คำว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เรากล่าวว่า ถึงแม้ทุจริตทั้งหลาย ๓ ประการ ก็เป็นธรรมชาติ มีอาหาร ...ไปจน กระทั่งถึงคำว่า...การไม่สำรวมอินทรีย์บริบูรณ์แล้ว ย่อมทำทุจริตทั้งหลาย ๓ ประการให้บริบูรณ์ เป็นข้อ ความ ๒๙ บรรทัด ผู้ศึกษาพึงเติมเอาเองให้เต็ม)

(ภวตัณหา คือ ความอยากในภพ อยากมี อยากเป็น)

หน้า 627
ทุจริตทั้งหลาย ๓ ประการบริบูรณ์แล้ว
ย่อมทำนิวรณ์ทั้งหลาย ๕ ประการให้บริบูรณ์

...นิวรณ์ทั้งหลาย ๕ ประการบริบูรณ์แล้ว ย่อมทำอวิชชาให้บริบูรณ์ ...อวิชชาบริบูรณ์แล้ว ย่อมทำภวตัณหาให้บริบูรณ์.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อาหารแห่งภวตัณหานี้ ย่อมมีได้ด้วยอาการอย่างนี้และบริบูรณ์แล้วด้วยอาการอย่างนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เปรียบเหมือนเมื่อฝนหนัก ๆ ตกลงบนภูเขา น้ำฝนนั้นไหลไปตามที่ลุ่ม ย่อมทำซอกเขา ซอกผา และลำห้วย ทั้งหลาย ให้เต็ม

ครั้นซอกเขา ซอกผา และลำห้วย ทั้งหลาย เต็มแล้ว (ข้อความต่อไปนี้เหมือนกับข้อความที่เป็นอุปมาในหัว ข้อว่า ปฏิจจฯ แห่งอาหารของอวิชชา จนกระทั่งถึง คำว่า ....ทุจริตทั้งหลาย ๓ ประการบริบูรณ์แล้ว ย่อม ทำนิวรณ์ทั้งหลาย ๕ ประการให้บริบูรณ์) นิวรณ์ ทั้งหลาย ๕ ประการบริบูรณ์แล้ว ย่อมทำอวิชชาให้บริบูรณ์ อวิชชาบริบูรณ์แล้ว ย่อมทำภวตัณหาให้บริบูรณ์.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อาหารแห่งภวตัณหานี้ ย่อมมีได้ด้วยอาการอย่างนี้ และบริบูรณ์แล้วด้วยอาการอย่างนี้.


หน้า 628
ปฏิจจสมุปบาท แห่ง อาหารของวิชชาและวิมุตติ

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เรากล่าวว่า แม้วิชชาและวิมุตติ ก็เป็นธรรมชาติมีอาหาร หาใช่เป็นธรรมชาติ ที่ไม่มีอาหารไม่. ก็อะไรเล่า เป็นอาหารของวิชชาและวิมุตติ? คำตอบพึงมีว่า โพชฌงค์ทั้งหลาย ๗ ประการ ดังนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เรากล่าวว่า ถึงแม้โพชฌงค์ทั้งหลาย ๗ ประการก็เป็นธรรมชาติมีอาหาร หาใช่เป็น ธรรมชาติที่ไม่มีอาหารไม่. ก็อะไรเล่า เป็นอาหารของโพชฌงค์ทั้ง ๗ ประการ? คำตอบพึงมีว่า สติปัฏฐานทั้งหลาย ๔ ประการดังนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เรากล่าวว่า ถึงแม้สติปัฏฐานทั้งหลาย ๔ ประการ ก็เป็นธรรมชาติมีอาหาร หาใช่เป็น ธรรมชาติที่ไม่มีอาหารไม่. ก็อะไรเล่า เป็นอาหารของสติปัฏฐานทั้งหลาย ๔ ประการ? คำตอบพึงมีว่า สุจริตทั้งหลาย ๓ ประการ ดังนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เรากล่าวว่า ถึงแม้สุจริตทั้งหลาย ๓ ประการ ก็เป็นธรรมชาติมีอาหารหาใช่เป็น ธรรมชาติที่ไม่มีอาหารไม่. ก็อะไรเล่า เป็นอาหารของสุจริตทั้งหลาย ๓ ประการ? คำตอบพึงมีว่า การสำรวมอินทรีย์ ดังนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เรากล่าวว่า ถึงแม้การสำรวมอินทรีย์ ก็เป็นธรรมชาติมีอาหาร หาใช่เป็นธรรมชาติที่ไม่มี อาหารไม่. ก็อะไรเล่า เป็นอาหารของการสำรวมอินทรีย์? คำตอบพึงมีว่า ความเป็นผู้สีสติสัมปชัญญะ ดังนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เรากล่าวว่า ถึงแม้ความเป็นผู้มีสติสัมปชัญญะ ก็เป็นธรรมชาติมีอาหาร หาใช่เป็น ธรรมชาติ ที่ไม่มี อาหาไม่. ก็อะไรเล่า เป็นอาหารของความเป็นผู้มีสติสัมปชัญญะ? คำตอบพึงมีว่า โยนิโสมนสิการ ดังนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เรากล่าวว่า ถึงแม้โยนิโสมนสิการ ก็เป็นธรรมชาติมีอาหาร หาใช่เป็น ธรรมชาติ ที่ไม่มี อาหารไม่. ก็อะไรเล่า เป็นอาหารของโยนิโสมนสิการ?คำตอบพึงมีว่า สัทธา ดังนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เรากล่าวว่า ถึงแม้สัทธา ก็เป็นธรรมชาติมีอาหารหาใช่เป็นธรรมชาติที่ไม่มี อาหารไม่. ก็อะไรเล่า เป็นอาหารของสัทธา? คำตอบพึงมีว่าการได้ฟังพระสัทธรรม ดังนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ถึงแม้การได้ฟังพระสัทธรรม ก็เป็นธรรมชาติมีอาหารหาใช่เป็นธรรมชาติที่ไม่มีอาหารไม่. ก็อะไรเล่า เป็นอาหารของการได้ฟังพระสัทธรรม?คำตอบพึงมีว่า การคบสัปบุรุษ ดังนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ด้วยอาการอย่างนี้แล
- ที่เมื่อการคบสัปบุรุษเป็นไปบริบูรณ์แล้ว ย่อมทำการได้ฟังพระสัทธรรมให้บริบูรณ์
- การได้ฟังพระสัทธรรมบริบูรณ์แล้ว ย่อมทำสัทธาให้บริบูรณ์
- สัทธาบริบูรณ์แล้ว ย่อมทำโยนิโสมนสิการให้บริบูรณ์
- โยนิโสมนสิการบริบูรณ์แล้ว ย่อมทำความเป็นผู้มีสติสัมปชัญญะให้บริบูรณ์
- ความเป็นผู้มีสติสัมปชัญญะบริบูรณ์แล้ว ย่อมทำการสำรวมอินทรีย์ให้บริบูรณ์ -
- การสำรวมอินทรีย์บริบูรณ์แล้ว ย่อมทำสุจริตทั้งหลาย ๓ ประการให้บริบูรณ์
- สุจริตทั้งหลาย๓ ประการบริบูรณ์แล้ว ย่อมทำสติปัฏฐานทั้งหลาย ๔ ประการให้บริบูรณ์
- สติปัฏฐานทั้งหลาย ๔ ประการบริบูรณ์แล้ว ย่อมทำโพชฌงค์ทั้งหลาย ๗ ประการให้บริบูรณ์
- โพชฌงค์ทั้งหลาย ๗ ประการบริบูรณ์แล้ว ย่อมทำวิชชาและวิมุตติให้บริบูรณ์.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อาหารแห่งวิชชาและวิมุตตินี้ ย่อมมีได้ด้วยอาการอย่างนี้ และบริบูรณ์แล้วด้วย อาการอย่างนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เปรียบเหมือนเมื่อฝนหนัก ๆ ตกลงบนภูเขา น้ำฝนนั้นไหลไปตามที่ลุ่ม ย่อมทำซอกเขา ซอกผา และลำห้วยทั้งหลายให้เต็ม ครั้นซอกเขาซอกผา และลำห้วยทั้งหลาย เต็มแล้ว ย่อมทำบึงน้อย ทั้งหลายให้เต็ม บึงน้อยทั้งหลายเต็มแล้ว ย่อมทำบึงใหญ่ทั้งหลายให้เต็ม บึงใหญ่ทั้งหลายเต็มแล้วย่อมทำ แม่น้ำน้อยทั้งหลายให้เต็ม แม่น้ำน้อยทั้งหลายเต็มแล้ว ย่อมทำแม่น้ำใหญ่ทั้งหลายให้เต็ม แม่น้ำใหญ่ ทั้งหลาย เต็มแล้ว ย่อมทำมหาสมุทรสาครให้เต็ม. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อาหารแห่งมหาสมุทรสาครนั้น ย่อมมีได้ด้วยอาการอย่างนี้ และเต็มแล้วด้วยอาการอย่างนี้นี้ฉันใด

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ข้อนี้ก็ฉันนั้น กล่าวคือ
- การคบ สัปบุรุษ บริบูรณ์แล้วย่อมทำการได้ฟังพระสัทธรรมให้บริบูรณ์
- การได้ฟังพระสัทธรรมบริบูรณ์แล้ว ย่อมทำ สัทธาให้บริบูรณ์  
- สัทธาบริบูรณ์แล้ว ย่อมทำโยนิโสมนสิการให้บริบูรณ์
- โยนิโสมนสิการบริบูรณ์แล้ว ย่อมทำความเป็นผู้มีสติสัมปชัญญะให้บริบูรณ์
- ความเป็นผู้มีสติสัมปชัญญะบริบูรณ์แล้ว ย่อมทำการสำรวมอินทรีย์ให้บริบูรณ์
- การสำรวมอินทรีย์บริบูรณ์แล้วย่อมทำสุจริตทั้งหลาย ๓ ประการให้บริบูรณ์
- สุจริตทั้งหลาย ๓ ประการบริบูรณ์แล้วย่อมทำสติปัฏฐานทั้งหลาย ๔ ประการให้บริบูรณ์
- สติปัฏฐานทั้งหลาย ๔ ประการบริบูรณ์แล้ว ย่อมทำโพชฌงค์ทั้งหลาย ๗ ประการให้บริบูรณ์
- โพชฌงค์ทั้งหลาย๗ ประการบริบูรณ์แล้ว ย่อมทำวิชชาและวิมุตติให้บริบูรณ์.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลายอาหารแห่ง วิชชา และ วิมุตต นี้ ย่อมมีได้ด้วยอาการอย่างนี้ และบริบูรณ์แล้วด้วย อาการอย่างนี้ ดังนี้ แล.

หน้า 631
ปฏิจจสมุปบาทแห่งวิชชาและวิมุตติ(โดยสังเขป)

กุณฑลิยปริพพาชก ได้ทูลพระผู้มีพระภาคเจ้าว่า ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ ข้าพเจ้าเป็นผู้ชอบ เที่ยว ไปตาม หมู่บริษัทในอารามต่างๆ. ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ เมื่อข้าพเจ้าเสร็จภัตตกิจในเวลาเช้าแล้ว หลังจากเวลาแห่งภัตแล้ว กิจเป็นประจำวันของข้าพเจ้า คือ เที่ยวไปจากอารามนั้นสู่อารามนี้จาก อุทยานนั้นสู่อุทยานนี้. ในที่นั้น ข้าพเจ้าได้เห็นสมณพราหมณ์พวกหนึ่งๆ เป็นผู้มีการเปลื้องวาทะ แก่กันและกันว่าอย่างนี้ ๆ เป็นเครื่องสนุกสนานชอบใจ (อานิสงส์) ก็มี มีการติเตียนกันเมื่อกล่าวกถา นั้น ๆ อยู่ เป็นเครื่องสนุกสนานชอบใจก็มี ก็พระสมณะโคดมเล่าเป็นผู้อยู่ด้วยการมีอะไรเป็นเครื่อง สนุกสนาน ชอบใจ?

ดูก่อนกุณฑลิยะ ตถาคตอยู่ด้วยการมีผลแห่งวิชชาและวิมุตติ เป็นเครื่องสนุกสนานชอบใจ

ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ ก็ธรรมเหล่าไหนเล่าที่บุคคลเจริญแล้วกระทำให้มากแล้วย่อมทำวิชชา และ วิมุตติให้บริบูรณ์?

ดูก่อนกุณฑลิยะ โพชฌงค์ ๗ ประการ แล....

ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ ก็ธรรมเหล่าไหนเล่าที่บุคคลเจริญแล้วกระทำให้มากแล้วย่อมทำโพชฌงค์๗ประการให้บริบูรณ์?
ดูก่อนกุณฑลิยะ สติปัฏฐาน ๔ ประการ แล....

ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ ก็ธรรมเหล่าไหนเล่า ที่บุคคลเจริญแล้ว กระทำให้มากแล้ว ย่อมทำสติปัฏฐาน๔ประการให้บริบูรณ์?
ดูก่อนกุณฑลิยะ สุจริต ๓ ประการ แล....

ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ ก็ธรรมเหล่าไหนเล่าที่บุคคลเจริญแล้วกระทำให้มากแล้วย่อมทำสุจริต๓ประการให้บริบูรณ์?

ดูก่อนกุณฑลิยะ อินทรีย์สังวรแล ที่บุคคลเจริญแล้ว กระทำให้มากแล้วย่อมทำสุจริต ๓ ประการให้ บริบูรณ์.

ดูก่อนกุณฑลิยะ อินทรีย์สังวร ที่บุคคลเจริญแล้ว กระทำให้มากแล้วอย่างไรเล่าจึงจะทำสุจริต ๓ ประการให้บริบูรณ์?

ดูก่อนกุณฑลยะ ภิกษุในกรณีนี้เห็นรูปที่น่าพอใจด้วยจักษุแล้ว ย่อมไม่เพ่งเล็ง ด้วยความโลภ ไม่หวังจะเอามาทะนุถนอม

ไม่ทำราคะให้เกิดขึ้น กายของเธอก็คงที่ จิตก็คงที่ตั้งมั่นดีแล้ว หลุดพ้นดีแล้วในภายใน. อนึ่งเธอ เห็นรูปที่ไม่น่าพอใจด้วยจักษุแล้ว ย่อมเป็นผู้ไม่เงอะงะ ไม่มีจิตตั้งอยู่ด้วยโทสะ มีใจอันความ โกรธไม่ครอบงำแล้ว มีจิตไม่มาดร้ายแล้ว กายของเธอก็คงที่จิตก็คงที่ ตั้งมั่นดีแล้ว หลุดพ้นดีแล้ว ในภายใน. (ในกรณีแห่งเสียง กลิ่น รสโผฏฐัพพะ ธัมมารมณ์ ก็ตรัสไว้มีนัยเดียวกัน).

ดูก่อนกุณฑลิยะ เพราะเหตุที่ภิกษุเห็นรูปด้วยจักษุแล้ว เป็นผู้คงที่ มีจิตอันกิเลสไม่ครอบงำแล้วไม่มี จิตถึงความผิดปรกติแล้ว ในรูปทั้งหลายทั้งที่น่าพอใจและไม่น่าพอใจ กายของเธอจึงคงที่ จิตของ เธอจึงคงที่ เป็นจิตตั้งมั่นดีแล้ว หลุดพ้นดีแล้วในภายใน. (ในกรณีแห่งเสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ ธัมมารมณ์ ก็ตรัสไว้มีนัยเดียวกัน).

ดูก่อนกุณฑลิยะ อินทรียสังวร อันบุคคลเจริญแล้ว กระทำให้มากแล้วอย่างนี้แล จึงจะทำสุจริต ๓ ประการให้บริบูรณ์.

ดูก่อนกุณฑลิยะ สุจริต ๓ ประการ อันบุคคลเจริญแล้ว กระทำให้มากแล้วอย่างไรเล่า จึงจะทำสติ ปัฏฐาน ๔ ประการให้บริบูรณ์?

ดูก่อนกุณฑลิยะ ภิกษุในกรณีนี้
(๑) ย่อมเจริญกายสุจริตเพื่อละกายทุจริต
(๒) ย่อมเจริญวจีสุจริตเพื่อละวจีทุจริต
(๓) ย่อมเจริญมโนสุจริตเพื่อละมโนทุจริต. ดูก่อนกุณฑลิยะ สุจริต๓ ประการ อันบุคคลเจริญแล้ว กระทำให้มากแล้ว อย่างนี้แล จึงจะทำสติปัฏฐาน๔ ประการให้บริบูรณ์

ดูก่อนกุณฑลิยะ สติปัฏฐาน ๔ ประการ อันบุคคลเจริญแล้ว กระทำให้มากแล้วอย่างไรเล่าจึงจะทำ โพชฌงค์ ๗ ประการให้บริบูรณ์?
ดูก่อนกุณฑลิยะ ภิกษุในกรณีนี้  

(๑) ย่อมเป็นผู้พิจารณาเห็นกายในกายอยู่เป็นประจำ มีความเพียรเผากิเลส มีสัมปชัญญะ มีสติ พึงกำจัดอภิชฌาและโทมนัสในโลกออกเสียได้
(๒) ย่อมเป็นผู้พิจารณาเห็นเวทนาในเวทนาทั้งหลายอยู่เป็นประจำ ...ฯลฯ...
(๓)ย่อมเป็นผู้พิจารณาเห็นจิตในจิตอยู่เป็นประจำ ...ฯลฯ...
(๔) ย่อมเป็นผู้พิจารณาเห็นธรรมในธรรมทั้งหลายอยู่เป็นประจำ มีความเพียรเผากิเลส มีสัมป ชัญญะ มีสติ พึงกำจัดอภิชฌาและโทมนัสในโลกออกเสียได้.

ดูก่อนกุณฑลิยะ สติปัฏฐาน ๔ ประการอันบุคคลเจริญแล้ว กระทำให้มากแล้ว อย่างนี้แล จึงจะทำโพชฌงค์ ๗ ประการให้บริบูรณ์

ดูก่อนกุณฑลิยะ โพชฌงค์ ๗ ประการ อันบุคคลเจริญแล้ว กระทำให้มากแล้วอย่างไรเล่า จึงจะทำ วิชชาและวิมุตติให้บริบูรณ์?

ดูก่อนกุณทลิยะ ภิกษุในกรณีนี้
(๑) ย่อมเจริญสติสัมโพชฌงค์ อันอาศัยวิเวก อาศัยวิราคะ อาศัยนิโรธะน้อมไปเพื่อความปล่อยวาง
(๒) ย่อมเจริญธัมมวิจยสัมโพชฌงค์...ฯลฯ...
(๓)ย่อมเจริญวิริยสัมโพชฌงค์ ...ฯลฯ...
(๔) ย่อมเจริญปีติสัมโพชฌงค์ ...ฯลฯ...
(๕) ย่อมเจริญปัสสัทธิสัมโพชฌงค์ ...ฯลฯ...
(๖) ย่อมเจริญสมาธิสัมโพชฌงค์...ฯลฯ...
(๗) ย่อมเจริญอุเบกขาสัมโพชฌงค์ อันอาศัยวิเวก อาศัยวิราคะ อาศัยนิโรธะ น้อมไปเพื่อความปล่อยวาง.

ดูก่อนกุณฑลิยะ โพชฌงค์ ๗ ประการ อันบุคคลเจริญแล้ว กระทำไปมากแล้ว อย่างนี้แล จึงจะทำ วิชชา และ วิมุตติให้บริบูรณ์.

เมื่อพระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสดังนี้แล้ว กุณฑลิยปริพพาชก ยกย่องชมเชยในพระธรรมเทศนาแล้ว แสดง ตนเป็นอุบาสก รับนับถือ พระพุทธ พระธรรม พระสงฆ์ เป็นสรณะ จนตลอดชีวิต.
…………………………………………………………………...................................…………………………..
หมายเหตุผู้รวบรวม ผู้ศึกษาพึงสังเกตให้เห็นว่า ปฏิจจสมุปบาทสายนี้ เป็นการแสดงโดยสังเขป เพียง ไม่กี่อาการ มีลำดับคืออินทรีย์สังวร สุจริต ๓ สติปัฏฐาน ๔โพชฌงค์ ๗ และวิชชาวิมุตติ ถึง กระนั้นก็พึงทราบว่า อาจจะขยายออกให้มีมากครบทุกประการ ดังที่ได้แสดงไว้แล้วในหัวข้อเรื่องที่ แล้วมา.


หน้า 635
ปฏิจจสมุปบาท แห่ง ปฏิสรณาการ

อุณณาภพราหมณ์ ทูลถามว่า ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ อินทรีย์ ๕ อย่างเหล่านี้ มีวิสัยต่างกันมีโคจร ต่างกัน ไม่เสวยโคจรและวิสัยของกันและกัน. ห้าอย่างคือจักขุนทรีย์ โสตินทรีย์ ฆานินทรีย์ ชิวหินทรีย์ กายินทรีย์. ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ อะไรเป็นปฏิสรณะ(ที่แล่นไปสู่) ของอินทรีย์เหล่านั้น? อะไรย่อมเสวยซึ่งโคจร และ วิสัย ของอินทรีย์เหล่านั้น?

ดูก่อนพราหมณ์ ...ใจ เป็นปฏิสรณะของอินทรีย์เหล่านั้น ใจ ย่อมเสวยซึ่งโคจรและวิสัยของอินทรีย์เหล่านั้น.

ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ อะไรเป็นปฏิสรณะของใจ?
ดูก่อนพราหมณ์ สติแล เป็นปฏิสรณะของใจ.
ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ อะไรเป็นปฏิสรณะของสติ?
ดูก่อนพราหมณ์ วิมุตติแล เป็นปฏิสรณะของสติ.
ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ อะไรเป็นปฏิสรณะของวิมุตติ?
ดูก่อนพราหมณ์ นิพพานแล เป็นปฏิสรณะของวิมุตติ.
ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ อะไรเป็นปฏิสรณะของนิพพาน?

ดูก่อนพราหมณ์ แล่นเตลิดเลยไปเสียแล้ว ไม่อาจถือเอาที่สุดแห่งปัญหาเสียแล้ว เพราะว่า พรหม จรรย์ นั้น เขาอยู่ประพฤติกัน มีนิพพานเป็นที่หยั่งลงมีนิพพานเป็นเบื้องหน้า มีนิพพานเป็นที่สุด..

ห มายเห ตุผู้รวบ รวม ผู้ศึกษาพึงสังเกตให้เห็นว่า สิ่งที่ควรสังเกตในสูตรนี้ คือคำว่าปฏิสรณะ ซึ่งตามธรรมดาเราแปลกันว่า ที่พึ่งอาศัย เช่นคำว่า กมฺมปฏิสรโณซึ่งแปลว่า มีกรรมเป็นที่พึงอาศัย ส่วนในกรณีนี้ หมายถึงที่เป็นที่แล่นไปสู่ ของมโนเป็นต้นขอให้ถือเอาความตามที่มีอยู่ในวงเล็บนั้น.
อีกอย่างหนึ่ง ข้อความในสูตรนี้ กล่าวได้ว่าได้เป็นที่แสดงให้เห็นหลักธรรมที่แปลกเป็นพิเศษ อีกแนว หนึ่ง ซึ่งไม่ค่อยจะได้ผ่านการได้ยินได้ฟังกันนัก กล่าวคือ อินทรีย์แล่นไปสู่ใจ ใจแล่นไปสู่สติ สติ แล่นไปสู่วิมุตติวิมุตติแล่นไปสู่นิพพาน ซึ่งถ้าเข้าใจกันดีแล้ว จะมีประโยชน์เป็นอันมาก.


หน้า 636
ปฏิจจสมุปบาท แห่ง สัจจานุโพธ และผลถัดไป

กาปทิกมาณพผู้ภารทวาชโคตร ได้ทูลถามพระผู้มีพระภาคเจ้าว่า..พระโคดมผู้เจริญ สัจจานุโพธ (การรู้ตามซึ่งสัจจธรรม) ย่อมมีได้ด้วยเหตุเพียงเท่าไร? บุคคลย่อมรู้ตาม ซึ่งสัจจธรรม ได้ด้วยเหตุ เพียงเท่าไร? พวกเราถามซึ่งการรู้ตาม ซึ่งสัจจธรรมกะพระ โคดมผู้เจริญแล้วละ ดังนี้. พระผู้มีพระภาคเจ้าได้ตรัสตอบแก่มาณพนั้นด้วยข้อความ ต่อไปข้างล่างนี้ว่า -

ดูก่อนภารทวาชะ ได้ยินว่า ภิกษุในธรรมวินัยนี้ ได้เข้าไปอาศัยอยู่ในบ้าน หรือในนิคม แห่งใดแห่ง หนึ่ง. คหบดีหรือคหบดีบุตร ได้เข้าไปใกล้ภิกษุนั้นแล้วใคร่ครวญ ดูอยู่ใน ใจเกี่ยวกับธรรม ๓ ประการ คือธรรมเป็น ที่ตั้งแห่งโลภะ ธรรมเป็นที่ตั้งแห่งโทสะธรรม เป็นที่ตั้งแห่งโมหะ ทั้งหลาย (โดยนัยเป็น ต้นว่า)ท่านผู้ มีอายุผู้นี้จะมีธรรมอันเป็น ที่ตั้งแห่งโลภะหรือไม่หนอ อันเป็นธรรมที่เมื่อครอบงำจิต ของท่านแล้วจะทำให้ ท่าน เป็นบุคคลที่เมื่อไม่รู้ก็กล่าวว่ารู้ เมื่อไม่เห็นก็กล่าวว่าเห็น หรือว่าจะชักชวน ผู้อื่นใน ธรรมอันเป็นไปเพื่อ ความทุกข์ ไม่เป็นประโยชน์เกื้อกูลแก่สัตว์ทั้งหลายเหล่าอื่นตลอด กาล นาน ดังนี้

เมื่อเขาใคร่ครวญดูอยู่ในใจ ซึ่งภิกษุนั้น ก็รู้ว่า ธรรมเป็นที่ตั้งแห่งโลภะชนิดนั้น มิได้ มีแก่ท่านผู้มีอายุ นี้ อนึ่ง กายสมาจาร วีสมาจาร ของท่านผู้มีอายุผู้นี้ ก็เป็นไปใน ลักษณะแห่งสมาจาร ของบุคคล ผู้ไม่ โลภแล้ว อนึ่ง ท่านผู้มีอายุนี้แสดงซึ่งธรรมใด ธรรมนั้นเป็นธรรมที่ลึก เห็นได้ยาก รู้ตามได้ยากเป็น ธรรม ที่รำงับประณีต ไม่เป็นวิสัย ที่จะหยั่งลงง่ายแห่งความตรึก เป็นธรรมละเอียดอ่อน รู้ได้เฉพาะ บัณฑิตวิสัย ธรรม นั้น มิใช่ธรรมที่คนผู้มีความโลภ จะแสดงให้ถูกต้องไดดังนี้.

เมื่อเขาใคร่ครวญดูอยู่ซึ่งภิกษุนั้น ย่อมเล็งเห็นว่า เป็นผู้บริสุทธิ์จากธรรม อันเป็นที่ตั้ง แห่งโลภะ. ต่อแต่ นั้น เขาจะพิจารณาใคร่ครวญภิกษุนั้นให้ยิ่งขึ้นไป ในธรรมทั้งหลาย อันเป็นที่ตั้งแห่งโทสะ..ในธรรมทั้ง หลายอัน เป็นที่ตั้งแห่งโมหะ... (ก็ได้เห็นประจักษ์ ในลักษณะอย่างเดียวกัน กับในกรณีแห่ง โลภะ ตรงเป็นอันเดียวกัน ทุกตัวอักษร ไปจน ถึงคำว่า เมื่อเขาใคร่ครวญดูอยู่ซึ่งภิกษุนี้ ย่อมเล็งเห็นว่า เป็นผู้บริสุทธิ์จากธรรมเป็น ที่ตั้งแห่งโมหะ).  

ลำดับนั้น เขา
(๑)ปลูกฝังศรัทธาลงไปในภิกษุนั้น ครั้นมีสัทธาเกิดแล้ว
(๒) ย่อมเข้าไปหา ครั้นเข้าไปหาแล้ว
(๓) ย่อมเข้าไปนั่งใกล้ ครั้นเข้าไปนั่งใกล้แล้ว
(๔) ย่อมเงี่ยโสตลง ครั้นเงี่ยโสตลง
(๕) ย่อมฟังซึ่งธรรม ครั้งฟังซึ่งธรรมแล้ว
(๖) ย่อมทรงไว้ซึ่งธรรม
(๗) ย่อมใคร่ครวญซึ่งเนื้อความแห่งธรรม ทั้งหลาย อันตนทรงไว้แล้วเมื่อใคร่ครวญ ซึ่งเนื้อความแห่ง ธรรมอยู่
(๘) ธรรมทั้งหลายย่อมทนต่อความเพ่งพินิจ เมื่อการทนต่อการเพิ่งพินิจของ ธรรมมีอยู่
(๙) ฉันทะย่อมเกิดขึ้น ผู้มีฉันทะเกิดขึ้นแล้ว
(๑๐) ย่อมมีอุสสาหะครั้นมีอุสสาหะแล้ว
(๑๑) ย่อมพิจารณาหาความสมดุลย์แห่งธรรม ครั้นมีความสมดุลย์แห่งธรรมแล้ว (๑๒) ธรรมเป็นเครื่องตั้งมั่น ย่อมตั้งมั่น เขาผู้มีตนส่งไปแล้วอย่างนี้อยู่ ย่อมกระทำให้แจ้งซึ่งปรมัตถสัจจะ ด้วย(นาม)กายด้วย ย่อมแทงตลอดซึ่งธรรมนั้นแล้วเห็นอยู่ด้วยปัญญาด้วย.

ดูก่อนภารทวาชะ ด้วยเหตุเพียงเท่านี้แลสัจจานุโพธ(การรู้ตามซึ่งสัจจธรรม) ย่อมมีได้ บุคคล ย่อมรู้ตาม ซึ่งสัจจธรรมได้ ด้วยเหตุเพียงเท่านี้ พวกเราบัญญัติซึ่งสัจจานุโพธ ด้วยเหตุเพียงเท่านี้ แต่ว่า สัจจานุปัตติ(การบรรลุซึ่งสัจจธรรม) ยังมิได้มี ดังนี้.

ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ ถ้าสัจจานุโพธ มีได้ด้วยเหตุเพียงเท่านี้ บุคคลย่อมรู้ตาม ซึ่งสัจจธรรมได้ ด้วยเหตุ เพียงเท่านี้ และพวกเราก็หวังได้ซึ่งสัจจธรรม ด้วยเหตุเพียง เท่านี้ ดังนี้แล้ว ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ สัจจา นุปัตติ (การบรรลุซึ่งสัจจธรรม) จะมี ได้ด้วยเหตุเพียงเท่าไรเล่า? บุคคลจะบรรลุซึ่งสัจจธรรม ได้ด้วย เหตุ เพียงเท่าไรเล่า? และพวกเราถามซึ่งสัจจานุปัตติ กะพระโคดมผู้เจริญแล้วละ

ดูก่อนภารทวาชะ การเสพคบ การทำให้เจริญ การกระทำให้มาก ซึ่งธรรม ทั้งหลายเหล่านั้นแหละ เป็นตัวสัจจานุปัตติ ดูก่อนภารทวาชะ สัจจานุ-ปัตติย่อม มีได้ด้วยเหตุเพียงเท่านั้นแหละ บุคคลย่อมบรรลุ ซึ่งสัจจธรรม ด้วยเหตุเพียงเท่านี้ แหละ และพวกเราก็บัญญัติซึ่งสัจจานุปัตติ ด้วยเหตุเพียงเท่านี้แหละ.

(๑)ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ...(ถ้าเป็นดังนี้แล้ว)ธรรมชื่ออะไรเล่าเป็นธรรมมีอุปการะ มากแก่สัจจานุปัตติ? พวกเราถามซึ่งธรรมมีอุปการะมาก แก่สัจจานุปัตติกะพระโคดม ผู้เจริญแล้วละ.

ดูก่อนภารทวาชะ ธรรมเครื่องตั้งมั่น(ปธาน) เป็นธรรมมีอุปการะมากแก่สัจจา นุปัตติ ถ้าบุคคลไม่ตั้ง ไว้ ซึ่งธรรมเป็นเครื่องตั้งมั่น (ปธาน) แล้วไซร้ เขาก็ไม่พึง บรรลุซึ่งสัจจธรรม. เพราะเหตุที่เขาตั้งไว้ซึ่ง ธรรมเป็น เครื่องตั้งมั่น เขาจึงบรรลุซึ่ง สัจจธรรม เพราะเหตุนั้นธรรมเป็นเครื่องตั้งมั่น จึงชื่อว่าเป็นธรรม มีอุปการะมากแก่ สัจจานุปัตติ.

(๒) ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ ก็ธรรมชื่ออะไรเล่าเป็นธรรมมีอุปการะมาก แก่ธรรมเป็น เครื่องตั้งมั่น? พวกเรา ถามซึ่งธรรม มีอุปการะมากแก่ธรรมเป็นเครื่องตั้งมั่นกะพระ โคดม ผู้เจริญแล้วละ.

ดูก่อนภารทวาชะ การพิจารณาหาความสมดุลย์แห่งธรรม (ตุลนา)เป็นธรรม มีอุปการะมากแก่ธรรม เป็นเครื่องตั้งมั่น ถ้าบุคคลไม่พึงพบ ซึ่งความสมดุลย์ แห่งธรรมนั้นแล้วไซร้ ธรรมเป็นเครื่องตั้งมั่นก็ไม่พึง ตั้งมั่น.เพราะเหตุที่เขาพบซึ่งความสมดุลย์แห่งธรรม ธรรมเป็นเครื่องตั้งมั่นจึงตั้ง เพราะเหตุนั้นการพิจารณา หาความ สมดุลย์แห่งธรรม จึงเป็นธรรมมีอุปการะมากแก่ธรรมเป็นเครื่องตั้งมั่น.

(๓) ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ ก็ธรรมชื่อไรเล่าเป็นธรรมมีอุปการะมาก แก่การพิจารณา หา ความสมดุลย์ แห่งธรรม? พวกเราถามซึ่งธรรมมีอุปการะมากแก่การพิจารณา หา ความสมดุลย์แห่งธรรมกะพระโคดม ผู้เจริญแล้วละ.

ดูก่อนภารทวาชะ อุสสาหะ เป็น ธรรมมีอุปการะมากแก่การพิจารณาหาความ สมดุลย์แห่ง ธรรม ถ้าบุคคลไม่พึงมีอุสสาหะแล้วไซร้ ก็ไม่พึงพบซึ่งความสมดุลย์ แห่งธรรม. เพราะเหตุที่เขามีอุสสาหะ เขาจึง พบความสมดุลย์แห่งธรรม เพราะเหตุนั้น อุสสาหะ จึงเป็นธรรมมีอุปการะมากแก่การพิจารณาหาความ สมดุลย์ แห่งธรรม.

(๔) ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ ก็ธรรมชื่อไรเล่าเป็นธรรมมีอุปการะมากแก่อุสสาหะ? พวกเราถามซึ่งธรรม มีอุปการะแก่อุสสาหะกะพระโคดมผู้เจริญแล้วละ.

ดูก่อนภารทวาชะ ฉันทะ เป็น ธรรมมีอุปการะมากแก่อุสสาหะ ถ้าบุคคลไม่พึงยัง ฉันทะให้เกิดแล้วไซร้ ก็ไม่พึงมีอุสสาหะ. เพราะเหตุที่ฉันทะเกิดขึ้น เขาจึงมีอุสสาหะ เพราะเหตุนั้น ฉันทะจึงเป็นธรรมมีอุปการะมากแก่อุสสาหะ.

(๕) ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ ก็ธรรมชื่อไรเล่าเป็นธรรมมีอุปการะมากแก่ฉันทะ? พวกเราถามซึ่งธรรม มีอุปการะ มาก แก่ฉันทะกะพระโคดมผู้เจริญแล้วละ.

ดูก่อนภารทวาชะ ความที่ธรรมทั้งหลายทนได้ต่อการเพ่งพินิจ (ธมฺม-นิชฺฌานกฺ ขนฺติ) เป็นธรรมมี อุปการะมากแก่ฉันทะ ถ้าธรรมทั้งหลายไม่พึงทน ต่อการเพ่ง พินิจแล้วไซร้ ฉันทะก็ไม่พึงเกิด. เพราะเหตุ ที่ธรรมทั้งหลายทนต่อการเพ่งพินิจ ฉันทะ จึงเกิด เพราะเหตุนั้น ความที่ธรรมทั้งหลายทนต่อการเพ่งพินิจ จึงเป็นธรรมมีอุปการะ มากแก่ฉันทะ.

(๖) ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ ก็ธรรมชื่ออะไรเล่าเป็นธรรมมีอุปการะมาก แก่ความที่ ธรรม ทั้งหลายทนต่อ การเพ่งพินิจ? พวกเราถามซึ่งธรรมมีอุปการะมาก แก่ความ ที่ธรรมทั้งหลายทนต่อการเพ่งพินิจกะพระโคดม ผู้เจริญแล้วละ.

ดูก่อนภารทวาชะ ความเข้าไปใคร่ครวญซึ่งอรรถะ (อตฺถุปปริกฺขา) เป็น ธรรม มีอุปการะมากแก่ ความ ที่ธรรมทั้งหลายทนต่อการเพ่งพินิจ ถ้าบุคคลไม่เข้าไป ใคร่ครวญซึ่งอรรถะแล้วไซร้ ธรรมทั้งหลายก็ไม่ พึงทนต่อการเพ่งพินิจ. เพราะเหตุที่ บุคคล เข้าไปใคร่ครวญซึ่งอรรถะ ธรรมทั้งหลายจึงทนต่อการเพ่งพินิจ เพราะเหตุนั้นการเข้าไปใคร่ครวญซึ่งอรรถะจึงเป็นธรรมมีอุปการะมากแก่ความที่ธรรม ท.ทนต่อการเพ่งพินิจ .

(๗) ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ ก็ธรรมชื่อไรเล่าเป็นธรรมมีอุปการะมาก แก่ความเข้าไป ใคร่ครวญ ซึ่ง อรรถะ? พวกเราถามซึ่งธรรมมีอุปการะมากแก่ความเข้าไปใคร่ครวญซึ่ง อรรถะกะพระโคดมผู้เจริญแล้วละ.

ดูก่อนภารทวาชะ การทรงไว้ซึ่งธรรม (ธมฺมธารณา) เป็นธรรมมีอุปการะมากแก่ ความเข้าไปใคร่ ครวญซึ่งอรรถะ. ถ้าบุคคลไม่ทรงไว้ ซึ่งธรรมะแล้วไซร้ เขาก็ไม่ อาจเข้าไปใคร่ครวญซึ่งอรรถะ เพราะเห ตุที่เขาทรงธรรมไว้ได้ เขาจึงเข้าไปใคร่ครวญ ซึ่งอรรถะได้. เพราะเหตุนั้น การทรงไว้ซึ่งธรรม จึงเป็นธรรม มีอุปการะมากแก่ความ เข้าไปใคร่ครวญซึ่งอรรถะ.

(๘) ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ ก็ธรรมชื่อไรเล่าเป็นธรรมมีอุปการะมาก แก่การทรงไว้ ซึ่งธรรม? พวกเราถาม ซึ่งธรรมมีอุปการะมากแก่การทรงไว้ซึ่งธรรมกะพระโคดมผู้เจริญ แล้วละ.

ดูก่อนภารทวาชะ การฟังซึ่งธรรม (ธมฺมสฺสวน) เป็นธรรมมีอุปการะมากแก่การ ทรงไว้ซึ่งธรรม. ถ้าบุคคลไม่พึงฟังซึ่งธรรมแล้วไซร้ เขาก็ไม่พึงทรงธรรมไว้ได้ เพราะเหตุที่เขาฟังธรรมซึ่งธรรม เขาจึงทรงธรรมไว้ได้. เพราะเหตุนั้น การฟังซึ่งธรรม จึงเป็นธรรมมีอุปการะมากแก่การทรงไว้ซึ่งธรรม.

(๙) ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ ก็ธรรมชื่อไรเล่าเป็นธรรมมีอุปการะมากแก่การฟังซึ่งธรรม? พวกเราถาม ซึ่งธรรมมีอุปการะมากแก่การฟังซึ่งธรรมกะพระโคดมผู้เจริญแล้วละ.

ดูก่อนภารทวาชะ การเงี่ยลงซึ่งโสตะ (โสตาวธาน) เป็นธรรม มีอุปการะมากแก่ การฟัง ซึ่งธรรม. ถ้าบุคคลไม่เงี่ยลงซึ่งโสตะแล้วไซร้ เขาก็ไม่พึงฟังซึ่งธรรมได้ เพราะเหตุที่เขาเงี่ยลงซึ่งโสตะเขาจึงฟังซึ่งธรรมได้.เพราะเหตุนั้นการเงี่ยลงซึ่งโสตะ จึง เป็นธรรมมีอุปการะมากแก่การฟังซึ่งธรรม.

(๑๐) ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ ก็ธรรมชื่ออะไรเล่าเป็นธรรมมีอุปการะมาก แก่การเงี่ย ลงซึ่งโสตะ? พวกเราถามซึ่งธรรมมีอุปการะมากแก่การเงี่ยลง ซึ่งโสตะกะ พระโคดม ผู้เจริญ แล้วละ.

ดูก่อนภารทวาชะ การเข้าไปนั่งใกล้ (ปยิรุปาสนา) เป็นธรรมมีอุปการะมากแก่ การเงี่ยลงซึ่งโสตะ. ถ้าบุคคลไม่พึงเข้าไปนั่งใกล้แล้วไซร้ เขาก็ไม่พึงเงี่ยลงซึ่ง โสตะ เพราะเหตุที่เขาเข้าไปนั่งใกล้ เขาจึงเงี่ยลงซึ่งโสตะได้ เพราะเหตุนั้น การเข้า ไปนั่งใกล้ จึงเป็นธรรมมีอุปการะมากกว่าการเงี่ยลงซึ่งโสตะ.

(๑๑) ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ ก็ธรรมชื่อไรเล่าเป็นธรรมมีอุปการะมาก แก่การเข้าไป นั่งใกล้? พวกเราถามซึ่งธรรมมีอุปการะมากแก่การเข้าไปนั่งใกล้กะพระโคดมผู้เจริญ แล้วละ.

ดูก่อนภารทวาชะ การเข้าไปหา (อุปสงฺกมน) เป็นธรรมมีอุปการะมากแก่การเข้า ไปนั่งใกล้. ถ้าบุคคลไม่เข้าไปหาแล้วไซร้ เขาก็ไม่พึงเข้าไปนั่งใกล้ได้เพรา เหตุที่ เขาเข้าไปหา เขาจึงเข้าไป นั่งใกล้ได้. เพราะเหตุนั้น การเข้าไปหาจึงเป็นธรรมมี อุปการะมากแก่การเข้าไป นั่งใกล้.

(๑๒) ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ ก็ธรรมชื่อไรเล่าเป็นธรรมมีอุปการะมาก แก่การเข้าไป หา. ? พวกเราถามซึ่งธรรมมีอุปการะมากแก่การเข้าไปหากะพระโคดมผู้เจริญแล้วละ .

ดูก่อนภารทวาชะ สัทธา เป็น ธรรมมีอุปการะมากแก่การเข้าไปหา.ถ้าสัทธา ไม่พึงเกิดแล้วไซร้ เข้าก็จะไม่เข้าไปหา เพราะเหตุที่สัทธาเกิดขึ้น เข้าจึงเข้าไปหา เพราะเหตุนั้น สัทธาจึงเป็นธรรมมีอุปการระมากแก่การเข้าไปหา.

ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ ข้าพเจ้าได้ทูลถามพระสมณโคดมด้วยเรื่องสัจจานุ-รักขณา ...ด้วยเรื่องสัจจานุโพธ ...ด้วยเรื่องสัจจานุปัตติ ...และเรื่องใด ๆ ดังที่กล่าวแล้วนั้น ก็ตาม พระโคดมผู้เจริญได้พยากรณ์ซึ่งเรื่องนั้น ๆ นั่นเทียว.

ก็คำพยากรณ์นั้นเป็นที่ชอบใจด้วย เหมาะสมด้วย แก่พวกข้าพระองค์ทั้งหลาย ข้าพระองค์ทั้งหลายพอใจด้วยคำพยากรณ์นั้น.

ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ ในกาลก่อนแต่นี้ พวกข้าพระองค์รู้สึกว่าจะเอาอะไรกะมัน กะ พวกสมณะหัวโล้นทั้งหลาย ซึ่งเป็นเชื้อไพร่กุฎุมพีกัณหโคตร เกิดแต่เท้าแห่งพรหม (วรรณศทร) อะไรกะมันที่จะเป็นผู้รู้ธรรมได้.

บัดนี้ พระโคดมผู้เจริญได้ทำความรักของสมณะให้เกิดแล้วในสมณะทั้งหลาย ทำ ความเลื่อมใสในสมณะให้เกิดแล้วในสมณะทั้งหลาย ทำความเคารพในสมณะให้เกิด ขึ้น แล้วในสมณะทั้งหลาย.

ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญวิเศษนัก พระเจ้าข้า วิเศษนัก พระเจ้าข้า พระโคดมผู้เจริญ เปรียบเหมือนบุคคล หงายของที่คว่ำอยู่ หรือว่าเปิดของที่ปิดอยู่ หรือว่าบอกหนทางให้ แก่บุคคลที่หลงทาง หรือว่าจุดประทีป อันโพลงขึ้นด้วยน้ำมันไว้ในที่มืด ด้วยความหวัง ว่า ผู้มีจักษุทั้งหลายจัดได้เห็นรูปทั้งหลาย ฉันใด ธรรมอัน พระผู้มีพระภาคประกาศ แล้ว โดยปริยายเป็นอเนก ก็ฉันนั้น.

ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ข้าพระองค์ขอถึงซึ่งพระผู้มีพระภาคด้วย ซึ่งพระธรรมด้วยซึ่ง พระสงฆ์ด้วยว่าเป็น สรณะ. ขอพระผู้มีพระภาคเจ้า จงทรงถือว่า ข้าพระองค์เป็นอุบาสก ผู้ถึงสรณะแล้วจำเดิมแต่วันนี้เป็นต้นไป จนตลอดชีวิต ดังนี้ แล.

…………………………………………………………..................................................……………………….
หมายเหตุผู้รวบรวม ผู้ศึกษาพึงสังเกตให้เห็นว่า ลักษณะของสิ่งที่เรียกว่าปฏิจจ สมุปบาท อาจจะมีได้ในแบบต่าง ๆ กัน ดังเช่นในสูตรนี้ แสดงลักษณะแห่งปฏิจจ สมุปบาท ของการบรรลุธรรม เช่นเดียวกับข้อความในเรื่องที่แล้วมา โดยหัวข้อว่าปฏิจจสมุปบาทที่ยิ่งกว่าปฏิจจสมุปบาท ควรแก่การสนใจ.


หน้า 644
ปฏิจจสมุปบาทแห่งการอยู่ ด้วยความประมาทของอริยสาวก

พระเจ้านันทิยสักกะ ได้ทูลพระผู้มีพระภาคเจ้าว่า ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ โสตาปัตติ-ยังคะ ทั้งหลาย๔ประการของอริยสาวก ใดย่อมไม่มีเสียเลยโดยประการทั้งปวง อริยสาวกนั้นหรือหนอที่พระองค์ตรัสว่าเป็นผู้อยู่ด้วยความประมาท?

ดูก่อนนันทิยะ โสตาปัตติยังคะทั้งหลาย ๔ ประการ ของบุคคลใด ย่อมไม่มีเลยโดย ประการทั้งปวง เราเรียกบุคคลนั้นว่า เป็นคนนอกวง ตั้งอยู่ในฝ่ายแห่งปุถุชน.

ดูก่อนนันทิยะ อริยสาวก เป็นผู้อยู่ด้วยความประมาท และ เป็นผู้อยู่ด้วยความ ไม่ประมาท มีอยู่อย่างไรนั้น เราจักแสดงแก่เธอ เธอจงฟังให้สำเร็จประโยชน์....

ดูก่อนนันทิยะ อริยสาวกในธรรมวินัยนี้ เป็นผู้ประกอบพร้อมแล้วด้วย พุทธอเวจ จัปปสาทะ (ความเลื่อมใสในพระพุทธเจ้าอย่างไม่หวั่นไหวอีกต่อไป) ดังนี้ว่า แม้ เพราะเหตุอย่างนี้ ๆ พระผู้มีพระภาคเจ้านั้น เป็นผู้ไกลจากกิเลส ตรัสรู้ชอบได้โดย พระองค์เอง เป็นผู้ถึงพร้อมด้วยวิชชาและจรณะ เป็นผู้ไปแล้วด้วยดี เป็นผู้รู้โลกอย่าง แจ่มแจ้ง เป็นผู้สามารถฝึกบุรุษที่สมควรฝึกได้อย่างไม่มีใครยิ่งกว่า เป็นครูผู้สอนของ เทวดา และมนุษย์ทั้งหลาย เป็นผู้รู้ผู้ตื่นผู้เบิกบาน เป็นผู้มีความจำเริญจำแนกธรรม สั่งสอนสัตว์.

อริยสาวกนั้น ยินดีอยู่แต่ในธรรมเพียงเท่านั้น ไม่พยายามให้ยิ่งขึ้นไป เพื่อปวิเวก
(1) ในกลางวัน เพื่อปฏิสัลลาณะ (2) ในกลางคืน.
(1) (เงียบสงัด ป่าช้า ป่าชัด)
(2) (สติปัฏฐาน4 สัมมัปปธาน 4 อิทธิบาท4 อินทรีย์ 5 พละ5 โพชฌงค์7 อริยมรรคมีองค์แปด หรืออภิธรรม หรือ โพธิปักขิยธรรม 37 )

เมื่ออริยสาวกนั้น เป็นผู้ประมาทแล้วอย่างนี้อยู่ ปราโมทย์ย่อมไม่มี
เมื่อปราโมทย์ไม่มี ปีติก็ไม่มี (ปามุชฺเช อสติ ปีติ น โหติ)
เมื่อปีติไม่มี ปัสสัทธิก็ไม่มี (ปีติยา อสติ ปสฺสทฺธิยา น โหติ)
เมื่อปัสสัทธิไม่มี ย่อมอยู่เป็นทุกข์ (ปสฺสทฺธิยา อสติ ทุกฺขํ วิหรติ)
ผู้มีทุกข์ จิตย่อมไม่ตั้งมั่น (ทุกฺขิโน จิตฺตํ น สมาธิยติ)
เมื่อจิตไม่ตั้งมั่นธรรมทั้งหลายย่อมไม่ปรากฏ(อสมาหิเต จิตฺเต ธมฺมาน ปาติภวนฺติ)
เพราะธรรมทั้งหลายไม่ปรากฏ อริยสาวกนั้นย่อมถึงซึ่งการถูกนับว่า เป็นผู้อยู่ด้วยความประมาท.

(ในกรณีแห่งโสตาปัตติยังคะที่สอง คือธัมมอเวจจัปปสาทะ (ความเลื่อมใสในพระ ธรรมอย่างไม่หวั่นไหวอีกต่อไป) ก็ดี ที่สาม คือสังฆอเวจจัปปสาทะ (ความเลื่อมใสใน พระสงฆ์อย่างไม่หวั่นไหวอีกต่อไป) ก็ดี ที่สี่ คืออริยกันตศีล (ศีลที่พระอริยเจ้าพอใจ ก็ดี ได้ตรัสไว้มีนัยะอย่างเดียวกัน).

ดูก่อนนันทิยะ อย่างนี้แล อริยสาวกเป็นผู้อยู่ด้วยความประมาท. (สำหรับอริยสาวก ผู้อยู่ด้วยความไม่ประมาทนั้น ได้ทรงแสดงไว้โดยปฏิปักขนัย ผู้ศึกษาพึงเทียบเคียง เอาเอง).
สิ่งที่เรียกว่าปฏิจจสมุปบาทมีอยู่หลายนัย ไม่จำเป็นต้องขึ้นต้นด้วยคำว่า อวิชฺชา ปจฺจยาสงฺขารา..ฯ ล ฯ ...เสมอไปดังเช่นในสูตรนี้เป็นตัวอย่างซึ่งได้แสดงอาการแห่งอิทัปปัจจยตาสำหรับความเป็นผู้อย่ ด้วยความ ประมาท ไว้อย่าง ชัดแจ้งแล้ว.

...........................................................................................................................................
หมายเหตุผู้รวบรวม ผู้ศึกษาพึงสังเกตให้เห็นว่านันทิยสักกะได้ใช้คำว่าอริยสาวก แก่ผู้ไม่ประกอบด้วยโสตาปัตติยังคะสี่ ซึ่งเป็นการผิดหลักธรรมตาม ที่ถือกันอยู่ใน ธรรมวินัยนี้. ส่วนพระพุทธองค์ได้ทรงแยกบุคคลชนิดนั้น ออกไปจากวงของอริยสาวก และยังได้ตรัสต่อไปว่า แม้เป็นอริยบุคคลที่หนึ่ง คือพระโสดาบันแล้ว ถ้าไม่พยายาม สืบต่อในการบรรลุธรรมให้สูงขึ้นไป จนกว่าจะถึงความเป็นพระอรหันต์เสียก่อน ก็ยัง ตกอยู่ในฐานะแห่งบุคคลผู้อยู่ด้วยความประมาทอยู่นั่นเอง. สิ่งที่น่าสนใจในสูตรนี้อีก อย่างหนึ่งก็คือได้ตรัสปวิเวกว่าเป็นสิ่งที่เป็นไปในกลางวัน และปฏิสัลลาณะว่าเป็นสิ่ง ที่เป็นไปในกลางคืนเป็นสิ่งที่ยังเข้าใจได้ยากอยู่ ของฝากผู้รู้ไว้พิจารณาด้วย. อนึ่ง ข้อความนี้แสดงให้เห็นว่า


หน้า 646
ปฏิจจสมุปบาท แห่งการขาดที่อิงอาศัยสำหรับวิมุตติญาณทัสสนะ

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย
- เมื่อทุศีล มีศีลอันวิบัติแล้ว อวิปปฏิสาร (ความไม่ร้อนใจ) ก็ขาดที่ตั้งอาศัย
- เมื่ออวิปปฏิสารไม่มี ความปราโมทย์ของผู้มีอวิปปฏิสารอันวิบัติแล้ว ก็ขาดที่ตั้งอาศัย
- เมื่อความปราโมทย์ไม่มี ปีติของผู้มีความปราโมทย์อันวิบัติแล้ว ก็ขาดที่ตั้งอาศัย
- เมื่อปีติไม่มี ปัสสัทธิ ของผู้มีปีติอันวิบัติแล้ว ก็ขาดที่ตั้งอาศัย
...............................................................................................................................................
๑เอกาท สก.อฺ. ๒๔/๓๓๘/๒๑๐ และใน ที่อื่น ๆ อีกห ลายสูตร (ป ญฺจก.อํ.๒๒/๒๑/๒๔ ท สก.อํ.๒๔/๔/๓ฯลฯ) อันมีทั้งที่เป็นพุทธภาษิตและสารีปุตตเถรภาษิตเป็นต้น ที่เป็นพุทธภาษิตได้ตรัสไว้โดยย่อกว่าสูตรข้างบนนี้ ที่เป็นเถรภาษิตได้กล่าวไว้โดยพิสดารอย่างสูตรข้างบนนี้ก็มี ย่อกว่าก็มีซึ่งล้วนแต่กล่าวไว้โดยนัยะเดียวกับที่ทรงแสดงทุกประการ ต่างกันแต่อาลปนะที่ใช้เรียกภิกษุทั้งหลายเท่านั้น กล่าวคือที่เป็นพุทธภาษิตทรงใช้ว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ที่เป็นเถรภาษิตท่านใช้ว่าดูก่อนท่านผู้มีอายุทั้งหลาย.

- เมื่อ ปัสสัทธิไม่มี สุข ของผู้มีปัสสัทธิอันวิบัติแล้ว ก็ขาดที่ตั้งอาศัย
- เมื่อสุขไม่มี สัมมาสมาธิ ของผู้มีสุขอันวิบัติแล้ว ก็ขาดที่ตั้งอาศัย
- เมื่อสัมมาสมาธิไม่มี ยถาภูตญาณทัสสนะ ของผู้มีสัมมาสมาธิอันวิบัติแล้ว ก็ขาดที่ตั้งอาศัย
- เมื่อยถาภูตญาณทัสสนะไม่มี นิพพิทาของผู้มียถาภูตญาณทัสสนะ อันวิบัติแล้ว ก็ขาดที่ตั้งอาศัย
- เมื่อนิพพิทาไม่มี วิราคะ ของผู้มีนิพพิทาอันวิบัติแล้ว ก็ขาดที่ตั้งอาศัย
- เมื่อวิราคะไม่มี วิมุตติญาณทัสสนะ ของผู้มีวิราคะอันวิบัติแล้ว ก็ขาดที่ตั้งอาศัย

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เปรียบเหมือนต้นไม้ ซึ่งมีกิ่งและใบอันวิบัติแล้วสะเก็ดเปลือกนอกของมันก็ไม่บริบูรณ์ เปลือกชั้นในก็ไม่บริบูรณ์ กระพี้ก็ไม่บริบูรณ์แก่นก็ไม่บริบูรณ์ด้วย นี้ฉันใด ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เมื่อทุศีล มีศีลอันวิบัติแล้วอวิป ป ฏิสาร ก็ขาดที่อาศัย ...ฯลฯ... ...ฯลฯ... เมื่อวิราคะไม่มี วิมุตติ-ญาณทัสสนะของผู้มีวิราคะอันวิบัติแล้ว ก็ขาดที่ตั้งอาศัย ฉันนั้นเหมือนกัน.

(ต่อไปนี้ มีข้อความที่ทรงแสดงโดยปฏิปักขนัย คือเป็นเรื่องของฝ่ายที่มีศีลสมบูรณ์ มีที่ตั้งอาศัยสมบูรณ์ มีผลตรงกันข้ามจากฝ่ายทุศีล จนตลอดสาย โดยทำนองเดียวกัน หากแต่เป็นปฏิปักขนัยคือตรงกันข้าม ทั้งในส่วนที่เป็นอุปมัย (ตัวเรื่อง)และส่วนที่เป็นอุปมาที่นำมาเปรียบเทียบ).

(อีกนัยหนึ่งซึ่งตรัสไว้ในที่อื่น)

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย
- เมื่อสติสัมปชัญญะไม่มี หิริและโอตตัปปะ ของผู้มีสติสัมปชัญญะอันวิบัติแล้ว ก็ขาดที่ตั้งอาศัย
- เมื่อหิริและโอตตัปปะไม่มี อินทรีย์สัง วร ของผู้มีหิริและโอตตัปปะอันวิบัติแล้ว ก็ขาดที่ตั้งอาศัย
- เมื่ออินทรียสังวรไม่มี ศีล ของผู้มีอินทรีย์สังวรอันวิบัติแล้ว ก็ ขาดที่ตั้งอาศัย
- เมื่อศีลไม่มี สัมมาสมาธิ ของผู้มีศีลอันวิบัติแล้ว ก็ ขาดที่ตั้งอาศัย
- เมื่อสัมมาสมาธิไม่มี ยถาภูตญาณทัสสนะ ของผู้มีสัมมาสมาธิอันวิบัติแล้วก็ ขาดที่ตั้งอาศัย
- เมื่อยถาภูตญาณทัสสนะไม่มีนิพพิทาวิราคะ ของผู้มียถาภูตญาณทัสสนะอันวิบัติแล้วก็ขาดที่ตั้งอาศัย
- เมื่อนิพพิทาวิราคะไม่มี วิมุตติญาณทัสสนะ ของผู้มีนิพพิทาวิราคะอันวิบัติแล้ว ก็ ขาดที่ตั้งอาศัย

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เปรียบเหมือนต้นไม้ ซึ่งมีกิ่งและใบอันวิบัติแล้วสะเก็ดเปลือกนอกของมันก็ไม่บริบูรณ์ เปลือกชั้นในก็ไม่บริบูรณ์ กระพี้ก็ไม่บริบูรณ์แก่นก็ไม่บริบูรณ์ด้วย นี้ฉันใด

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เมื่อสติสัมปชัญญะไม่มี หิริและโอตตัปปะของผู้มีสติสัมปชัญญะอันวิบัติแล้ว ก็ขาดที่ตั้งอาศัย ...ฯลฯ...ฯลฯ...เมื่อนิพพิทาวิราคะไม่มี วิมุตติญาณทัสสนะของผู้มีนิพพิทาวิราคะอันวิบัติแล้ว ก็ขาดที่ตั้งอาศัย ฉันนั้นเหมือนกัน.

(ต่อไปนี้ มีข้อความที่ทรงแสดงโดยปฏิปักขนัย คือเป็นเรื่องของฝ่ายที่มีสติสัมปชัญญะสมบูรณ์มีที่ตั้งอาศัย สมบูรณ์ มีผลตรงกันข้ามจากฝ่ายมีสติ สัมปชัญญะอันวิบัติ จนตลอดสาย โดยทำนองเดียวกันหากแต่เป็น ปฏิปักขนัย คือตรงกันข้าม ทั้งในส่วนที่เป็นอุปไมย และส่วนที่เป็นอุปมา).


หน้า 649
ปฏิจจสมุปบาทเพื่อความสมบูรณ์แห่งอรหัตตผล

พระอานนท์ได้ทูลพระผู้มีพระภาคเจ้าว่า ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ศีลอันเป็นกุศลมีอะไรเป็นประโยชน์ที่ มุ่งหมายมีอะไรเป็นอานิสงส์?

ดูก่อนอานนท์ ศีลอันเป็นกุศล มีอวิปปฏิสาร (ความไม่ร้อนใจ) เป็นอานิสงส์ ที่มุ่งหมาย.
ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ก็อวิปปฏิสารเล่ามีอะไรเป็นอานิสงส์ที่มุ่งหมาย?

ดูก่อนอานนท์ อวิปปฎิสาร มีความปราโมทย์ เป็นอานิสงส์ ที่มุ่งหมาย.
ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ก็ความปราโมทย์มีอะไรเป็นอานิสงส์ที่มุ่งหมาย?

ดูก่อนอานนท์ ความปราโมทย์ มีปีติ เป็นอานิสงส์ ที่มุ่งหมาย.
ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ก็ปีติเล่ามีอะไรเป็นอานิสงส์ที่มุ่งหมาย?

ดูก่อนอานนท์ ปีติ มีปัสสัทธิ เป็นอานิสงส์ ที่มุ่งหมาย.
ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ก็ปัสสัทธิเล่ามีอะไรเป็นอานิสงส์ที่มุ่งหมาย?

ดูก่อนอานนท์ ปัสสัทธิ มีสุข เป็นอานิสงส์ ที่มุ่งหมาย.
ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ก็สุขเล่ามีอะไรเป็นอานิสงส์ที่มุ่งหมาย?

ดูก่อนอานนท์ สุข มีสมาธิ เป็นอานิสงส์ ที่มุ่งหมาย.
ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ก็สมาธิเล่ามีอะไรเป็นอานิสงส์ที่มุ่งหมาย?

ดูก่อนอานนท์ สมาธิ มียถาภูตญาณทัสสนะ เป็นอานิสงส์ ที่มุ่งหมาย.
ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ก็ยถาภูตญาณทัสสนะเล่ามีอะไรเป็นอานิสงส์ที่มุ่งหมาย?

ดูก่อนอานนท์ ยถาภูตญาณทัสสนะ มีนิพพิทา เป็นอานิสงส์ ที่มุ่งหมาย.
ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ก็นิพพิทามีอะไรเป็นอานิสงส์ที่มุ่งหมาย?

ดูก่อนอานนท์ นิพพิทา มีวิราคะ เป็นอานิสงส์ ที่มุ่งหมาย.
ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ก็วิราคะเล่ามีอะไรเป็นอานิสงส์ที่มุ่งหมาย?

ดูก่อนอานนท์ วิราคะ มีวิมุตติญาณทัสสนะ เป็นอานิสงส์ ที่มุ่งหมาย.
ดูก่อนอานนท์ ด้วยอาการอย่างนี้แล

ศีลอันเป็นกุศล มีอวิปปฏิสารเป็นอานิสงส์ ที่มุ่งหมาย
อวิปปฏิสาร มีความปราโมทย์เป็นอานิสงส์ ที่มุ่งหมาย
ความปราโมทย์ มีปีติเป็นอานิสงส์ ที่มุ่งหมาย
ปีติ มีปัสสัทธิเป็นอานิสงส์ ที่มุ่งหมาย
ปัสสัทธิ มีสุขเป็นอานิสงส์ ที่มุ่งหมาย
สุข มีสมาธิเป็นอานิสงส์ ที่มุ่งหมาย
สมาธิ มียถาภูตญาณทัสสนะ เป็นอานิสงส์ ที่มุ่งหมาย
ยถาภูตญาณทัสสนะ มีนิพพิทาเป็นอานิสงส์ ที่มุ่งหมาย
นิพพิทา มีวิราคะเป็นอานิสงส์ ที่มุ่งหมาย
วิราคะ มีวิมุตติญาณทัสสนะเป็นอานิสงส์ ที่มุ่งหมาย

ดูก่อนอานนท์ ศีลอันเป็นกุศล ย่อมยังความเป็นพระอรหันต์ให้เต็มได้โดยลำดับ ด้วยอาการอย่างนี้แล.
..........................................................................................................................................
หมายเหตุผู้รวบรวม ผู้ศึกษาพังสังเกตให้เห็น ลักษณะอันสำคัญอย่างหนึ่งว่า เป็นหลักเกณฑ์อันตายตัว อย่างไร กล่าวคือลำ ดับแห่งธรรม ที่แสดงไว้ในสูตรนี้และที่มาแห่งอื่น ๆ อีกเป็นอันมากอย่างที่จะกล่าวได้ว่า ตรงเป็นแบบเดียวกัน.
ลำดับที่ก ล่าวนี้คือ ศีล - อ วิป ป ฏิส าร - ป รา โม ท ย์ - ปีติ- ปัส สัท ธิ - สุข - ส ม า ธิ-ยถาภูตญาณทัสสนะ - นิพพิทา - วิราคะ - วิมุตติญาณทัสสนะ และควรสังเกตเป็นพิเศษอีกอย่างหนึ่งว่า ปราโมทย์เป็นสิ่งที่จะขาดไม่ได้ในตอนต้นแห่งกระแส และสุขกับสมาธิเป็นสิ่งที่แยกกันไม่ได้. และควรถือว่าธรรม ๑๑ อย่างนี้แล คือคำขยายความของคำว่าศีลสมาธิ ปัญญา นั่นเอง. ศีลเป็นกุศล คือมิได้รักษาเพื่อลาภ เพื่อสวรรค์ หากแต่เพื่อวิมุตติ.

หน้า 651
ปฏิจจสมุปบาท แห่ง บรมสัจจะ

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เราย่อมไม่กล่าว การประสพความพอใจในอรหัตตผล ด้วยการกระทำอันดับแรก เพียงอันดับเดียว. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ก็แต่ว่า การประสบความพอใจในอรหัตตผล ย่อมมีได้เพราะ การศึกษาโดยลำดับ เพราะการกระทำ โดยลำดับ เพราะการปฏิบัติ โดยลำดับ

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ก็การประสบความพอใจในอรหัตตผล ย่อมมีได้เพราะการศึกษาโดยลำดับ เพราะการ กระทำโดยลำดับ เพราะการปฏิบัติโดยลำดับ เป็นอย่างไรเล่า?

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย บุรุษบุคคลในกรณีนี้

เป็นผู้มีสัทธาเกิดขึ้นแล้ว ย่อมเข้าไปหา
เมื่อเข้าไปหา ย่อมเข้าไปนั่งใกล้
เมื่อเข้าไปนั่งใกล้ ย่อมเงี่ยโสตลงสดับ
ผู้เงี่ยโสตลงสดับ ย่อมได้ฟังธรรม
ครั้นฟังแล้ว ย่อมทรงจำธรรมไว้
ย่อมใคร่ครวญพิจารณาซึ่งเนื้อความแห่งธรรมทั้งหลาย ที่ตนทรง จำไว้
เมื่อเขาใคร่ครวญพิจารณา ซึ่งเนื้อความแห่งธรรมนั้นอยู่ธรรมทั้งหลายย่อมทน ต่อการเพ่งพิสูจน์
เมื่อธรรมทนต่อการเพ่งพิสูจน์มีอยู่ ฉันทะ (ความพอใจ) ย่อมเกิด
ผู้เกิดฉันทะแล้ว ย่อมมีอุตสาหะ
ครั้นมีอุตสาหะแล้ว ย่อมใช้ดุลยพินิจ (เพื่อหาความจริง)
ครั้นใช้ดุลยพินิจ (พบ)แล้ว ย่อมตั้งตนไว้ในธรรมนั้น

ผู้มีตนส่งไปแล้วในธรรมนั้นอยู่ ย่อมกระทำให้แจ้งซึ่ง บรมสัจจ์ ด้วยกายด้วย ย่อมเห็นแจ้งแทงตลอดซึ่ง บรมสัจจ์ นั้นด้วยปัญญาด้วย.

หน้า 653
ปฏิจจสมุปบาท แห่ง สุวิมุตตจิต

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ภิกษุเห็นจักษุอันไม่เที่ยงนั่นแล ว่าไม่เที่ยง ความเห็น เช่นนั้น เป็น สัมมาทิฏฐิ (การเห็นอยู่โดยถูกต้อง) ของเธอนั้น.

เมื่อเห็นอยู่โดยถูกต้อง ย่อมเบื่อหน่าย (สมฺมา ปสฺสํ นิพฺพินฺทติ)
เพราะความสิ้นไปแห่งนันทิ จึงมีความสิ้นไปแห่งราคะ (นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย)
เพราะความสิ้นไปแห่งราคะ จึงมีความสิ้นไปแห่งนันทิ (ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย)
เพราะความสิ้นไปแห่งนันทิและราคะ กล่าวได้ว่า จิตหลุดพ้นแล้วด้วยดี ดังนี้

(นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ)

(ในกรณีแห่งอายตนะภายในที่เหลืออีก ๕ คือ โสตะ ฆานะ ชิวหา กายะ มโน และในกรณีแห่งอายตนะ ภายนอก ๖ คือ รูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ ธัมมารมณ์ ก็ตรัสอย่างเดียวกันกับในกรณีแห่งจักษุ ทุกประการ).

(อีกนัยหนึ่งซึ่งตรัสไว้ในที่อื่น)๒

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เธอทั้งหลายจง กระทำโยนิโสมนสิการซึ่งจักษุ และจงพิจารณาเห็นความที่จักษุ เป็นสิ่งที่ไม่เที่ยง ตามที่เป็นจริง.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ภิกษุ เมื่อกระทำโยนิโสมนสิการซึ่งจักษุ และพิจารณาเห็นความที่จักษุเป็นสิ่งที่ไม่เที่ยง ตามที่เป็นจริงอยู่ ย่อมเบื่อหน่ายแม้ในจักษุ.

เพราะความสิ้นไปแห่งนันทิ จึงมีความสิ้นไปแห่งราคะ
เพราะความสิ้นไปแห่งราคะ จึงมีความสิ้นไปแห่งนันทะ
เพราะความสิ้นไปแห่งนันทิและราคะ กล่าวได้ว่า จิตหลุดพ้นแล้วด้วยดี ดังนี้.

(ในกรณีแห่งอายตนะภายในที่เหลืออีก ๕ และในกรณีแห่งอายตนะภายนอก ๖ ก็ตรัสอย่างเดียวกันกับ ในกรณีแห่งอายตนะภายในคือจักษุ ที่กล่าวมาแล้วนี้ ทุกประการ.)

หมายเหตุผู้รวบรวม ผู้ศึกษาพึงสังเกตให้เห็นว่า ปฏิจจสมุปบาทฝ่ายวิมุตติ จักต้องตั้งต้นขึ้นมาด้วยวิชชา ซึ่งตรงกันข้ามจากอวิชชา. ในที่นี้ใช้คำว่าสัมมาทิฏฐิแทนคำ ว่าวิชชา เพราะทำ หน้าที่ได้อย่างเดียวกัน. อีกอย่างหนึ่ง น่าจะถือเป็นหลักว่าวิมุตติที่ตั้งต้นขึ้นมา จาก สัมมาทิฏฐิ เติมคำนำหน้าว่า สุ เข้าไปอีกพยางค์หนึ่ง นั่นเป็นการถูกต้องแท้.โดยหลักใหญ่ๆ แล้วแนว แห่งวิมุตติก็ตรงกันหมดคือตั้งต้นด้วยความรู้ ความเห็นที่ถูกต้อง แล้วเบื่อหน่าย คลายกำหนัดแล้วก็ถึงความ หลุดพ้น เป็นแนวเดียวกันหมด การเพิ่มจำนวนชื่อของข้อธรรมให้มากขึ้น เป็นเพียงการขยายออกไปในส่วน ที่เป็นบทประกอบอยู่รอบ ๆ ใจความสำคัญเพียง ๓ อย่าง ดังที่กล่าวมาแล้วนั่นเอง.

หน้า 654
ปฏิจจสมุปบาท แห่ง การปรินิพพานเฉพาะตน

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย รูปเป็นสิ่งที่ไม่เที่ยง. สิ่งใดไม่เที่ยง สิ่งนั้นเป็นทุกข์ สิ่งใดเป็นทุกข์ สิ่งนั้นเป็นอนัตตา สิ่งใดเป็นอนัตตา สิ่งนั้นนั้น ไม่ใช่ของเรา

ไม่ใช่เป็นเรา ไม่ใช่เป็นตัวตนของเรา เธอทั้งหลายพึงเห็นข้อนั้น ด้วยปัญญาโดยชอบตรงตามที่เป็น จริง อย่างนี้ ด้วยประการดังนี้.
(ในกรณีแห่งเวทนา สัญญา สังขาร และวิญญาณ ก็ตรัสอย่างเดียวกันกับในกรณีแห่งรูปทุกประการ).

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย

เมื่อบุคคลเห็นข้อนั้นด้วยปัญญาโดยชอบตรงตามที่เป็นจริงอยู่อย่างนี้ ปุพพันตานุทิฏฐิ ทั้งหลาย ย่อมไม่มี
เมื่อปุพพันตานุทิฏฐิทั้งหลายไม่มี อปรันตานุทิฏฐิทั้งหลาย ย่อมไม่มี
เมื่ออปรันตานุทิฏฐิทั้งหลายไม่มี ความยึดมั่นลูบคลำอย่างแรงกล้าย่อมไม่มี
เมื่อความยึดมั่นลูบคลำอย่างแรงกล้าไม่มี จิตย่อมจางคลายกำหนัดในรูป ในเวทนา ในสัญญา ในสังขารทั้งหลาย ในวิญญาณ ย่อมหลุดพ้นจากอาสวะทั้งหลาย เพราะไม่มีความยึดมั่นถือมั่น
เพราะจิตหลุดพ้นแล้ว จิตจึงดำรงอยู่ (ตามสภาพของจิต)
เพราะเป็นจิตที่ดำรงอยู่ จิตจึงยินดีร่าเริงด้วยดี
เพราะเป็นจิตที่ยินดีร่าเริงด้วยดี จิตจึงไม่หวาดสะดุ้ง
เมื่อไม่หวาดสุดุ้ง ย่อมปรินิพพาน(ดับรอบ) เฉพาะตนนั่นเทียว.
เธอนั้นย่อมรู้ชัดว่า ชาติสิ้นแล้ว พรหมจรรย์ได้อยู่จบแล้ว กิจที่ควรทำได้ทำเสร็จแล้ว กิจอื่นที่จะต้องปฏิบัติเพื่อความเป็นอย่างนี้ มิได้มีอีก ดังนี้.

......................................................................................................................................
ปุพพันตานุทิฏฐ และ อปรันตานุทิฏฐิ คืออะไร

หมายเหตุผู้รวบรวม ผู้ศึกษาพึงสังเกตให้เห็นว่า คำ ว่า ปรินิพพานหรือปรินิพฺพายติก็ตาม ไม่ใช่เป็นสิ่งที่มีขึ้นเมื่อตายลงไป หรือหลังจากตายแล้ว แต่เป็นสิ่งที่มีได้แก่จิตที่ยังมีความรู้สึกอยู่หรือยังเป็นๆ อยู่ โดยไม่สำคัญผิดไปว่า ปรินิพพาน
นั้น จะมีต่อตายแล้ว หรือแม้กำลังตายลงในขณะนั้น ซึ่งไม่มีประโยชน์อะไร หรือเป็นความเข้าใจที่งมงายอย่างยิ่ง. ผู้ศึกษาทุกท่านจงให้ความสนใจในเรื่องนี้เป็นพิเศษ และควรจะเห็นว่าปรินิพพาน หรือการดับรอบนั้น คือเย็นสนิท ปราศจากกิเลสที่เผาลน หรือแม้แต่ความรบกวนใด ๆ ของเวทนาภายหลังจากการสิ้นกิเลสแล้วทั้งสิ้น. และยิ่งเมื่อมีคำ ว่าปจฺจตฺตํ(เฉพาะตน) เอว ประกอบเข้ามาด้วยแล้ว ย่อมเป็นการยืนยันถึงที่สุดว่าเป็นความรู้สึกในใจที่ผู้นั้นกำลังรู้สึกอยู่จริง ๆ จะไปมีต่อตายแล้วได้อย่างไรกันเล่า.
......................................................................................................................................

หน้า 656
ปฏิจจสมุปบาท แห่ง การดับอุปาทานสี่

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อุปาทานทั้งหลาย ๔ อย่างเหล่านี้ มีอยู่. สี่อย่างเป็นอย่างไรเล่า? สี่อย่างคือ กามุปาทาน ๑ ทิฏฐุปาทาน ๑ สีลัพพัตตุปาทาน ๑อัตตวาทุปาทาน ๑. ....

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ก็อุปาทานทั้งหลาย ๔ อย่างเหล่านี้ มีอะไรเป็นนิทาน(ต้นเหตุ)มีอะไรเป็นสมุทัย (เครื่องก่อขึ้น) มีอะไรเป็นชาติกะ(เครื่องทำให้เกิด) มีอะไรเป็นปภวะ(แดนเกิด)?
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อุปาทานทั้งหลาย ๔ อย่างเหล่านี้ มีตัณหาเป็นนิทาน ...ฯลฯ...
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ก็ตัณหานี้ มีอะไรเป็นนิทาน เป็นสมุทัย เป็นชาติกะเป็นปภวะ?

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ตัณหา มีเวทนาเป็นนิทาน ...ฯลฯ...
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ก็เวทนานี้ มีอะไรเป็นนิทาน เป็นสมุทัย เป็นชาติกะเป็นปภวะ?ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เวทนา มีผัสสะเป็นนิทาน ...ฯลฯ...
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ก็ผัสสะนี้ มีอะไรเป็นนิทาน เป็นสมุทัย เป็นชาติกะเป็นปภวะ?ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ผัสสะ มีสฬายตนะเป็นนิทาน ...ฯลฯ...
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ก็สฬายตนะนี้ มีอะไรเป็นนิทาน เป็นสมุทัย เป็นชาติกะเป็นปภวะ?
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สฬายตนะ มีนามรูปเป็นนิทาน ...ฯลฯ...
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ก็นามรูปนี้ มีอะไรเป็นนิทาน เป็นสมุทัย เป็นชาติกะเป็นปภวะ? ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย นามรูป มีวิญญาณเป็นนิทาน ...ฯลฯ...
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ก็วิญญาณนี้ มีอะไรเป็นนิทาน เป็นสมุทัย เป็นชาติกะ

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย วิญญาณ มีสังขารเป็นนิทาน ...ฯลฯ...
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ก็สังขารทั้งหลายเหล่านี้ มีอะไรเป็นนิทาน เป็นสมุทัยเป็นชาติกะ เป็นปภวะ?
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สังขารทั้งหลาย มีอวิชชาเป็นนิทาน เป็นสมุทัยเป็นชาติกะ เป็นปภวะ.
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ในกาลใดแล อวิชชา ภิกษุละได้แล้ว วิชชาเกิดขึ้นแล้ว ในกาลนั้น ภิกษุนั้น เพราะความสำรอกออกโดยไม่เหลือแห่งอวิชชาเพราะวิชชาเกิดขึ้น เธอย่อมไม่ยึดมั่นซึ่งกามุปาทาน เธอย่อมไม่ยึดมั่นซึ่งทิฏฐุปาทาน เธอย่อมไม่ยึดมั่นซึ่งสีลัพพัตตุปาทาน ย่อมไม่ยึดมั่นถือมั่นซึ่งอัตตวาทุปาทาน. เมื่อไม่ยึดมั่นถือมั่น เธอย่อมไม่สะดุ้ง เมื่อไม่สะดุ้ง ย่อมปรินิพพาน (ดับรอบ) เฉพาะตนนั่นเทียว. ภิกษุนั้น ย่อมรู้ชัดว่า ชาติสิ้นแล้วพรหมจรรย์ได้อยู่จบแล้ว กิจที่ควรทำได้ทำเสร็จแล้ว กิจอื่นที่จะต้องปฏิบัติเพื่อความเป็นอย่างนี้มิได้มีอีก ดังนี้.

หน้า 658
ปฏิจจสมุปบาท แห่ง ความสิ้นสุดของโลก

พระผู้มีพระภาคเจ้า ได้ทรงชักชวนภิกษุทั้งหลายด้วยธัมมิกถาอันเนื่องเฉพาะด้วยนิพพาน ได้ทรงเห็นว่าภิกษุทั้งหลายสนใจฟังอย่างยิ่ง จึงได้ตรัสพระพุทธอุทานนี้ขึ้น ในเวลานั้น ว่า -

ความหวั่นไหว ย่อมมีแก่บุคคลผู้อันตัณหาและ ทิฏฐิ อาศัยแล้ว
(นิสฺสิตสฺส จลิตํ).

ความหวั่นไหว ย่อมไม่มีแก่บุคคลผู้อันตัณหาและ ทิฏฐิ ไม่อาศัยแล้ว
(อนิสฺสิตสฺส จลิตํ นตฺถิ)

เมื่อความหวั่นไหวไม่มี ปัสสัทธิ(ความสงบจากกิเลส) ย่อมมี
(จลิเต อสติ ปสฺสทฺธิ)

เมื่อปัสสัทธิมี นติ(ความน้อมไป) ย่อมไม่มี
(ปสฺสทฺธิยา สติ นติ น โหติ)

เมื่อนติไม่มี อาคติคติ (การมาและการไป) ย่อมไม่มี
(นติยา อสติ อาคติคติ น โหติ)

เมื่ออาคติคติไม่มี จุตูปปาตะ (การเคลื่อนและการเกิดขึ้น) ย่อมไม่มี
(อาคติคติยา อสติ จุตูปปาโต น โหติ)

เมื่อจุตูปปาตะไม่มี อะไรๆ ก็ไม่มีในโลกนี้ ไม่มีในโลกอื่น ไม่มีในระหว่างแห่งโลกทั้งสอง (จุตูปปาเต อสติ เนวิธ น หุรํ น อุภยมนฺตเร)

นั่นแหละ คือที่สุดแห่งทุกข์ละ
(เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺส) ดังนี้ แล.

หมวดที่สิบ จบ

หน้า 661
หมวด ๑๑

ว่าด้วย ลัทธิหรือทิฏฐิ ที่ขัดกับปฏิจจสมุปบาท
( มิจฉาทิฏฐิ)


หน้า 664
ลำดับเรื่องเฉพาะหมวด (มี ๑๔ เรื่อง)

มีเรื่อง

1) สัมมาทิฏฐิคือทิฏฐิที่ปราศจากอัตถิตาและนัตถิตา --
2) ปฏิจจสมุปบาทมีหลักว่า ไม่มีตนเองไม่มีผู้อื่นที่ก่อทุกข์--
3) แม้ทุกข์ในลัทธิทั้งหลายอื่นก็มีผัสสะเป็นจุดตั้งต้น --
4) พวกกรรมวาทีทุกพวกกับหลักปฏิจจสมุปบาท --
5) เงื่อนงำที่อาจนำไปสู่สัสสตทิฏฐิหรืออุจเฉททิฏฐิในอาการหนึ่งๆ_ของปฏิจจสมุปบาท—
6) โลกายตะ๔ชนิดที่ทรงปฏิเสธ- -
7 ทิฏฐิชั้นหัวหน้า๑๘อย่างล้วนแต่ปรารภธรรมที่เป็นฐานะ๖อย่าง–
8) ทิฏฐิ๒๖อย่างล้วนแต่ปรารภขันธ์ห้า--
9) อันตคาหิกทิฏฐิสิบ๒๒๐๐นัยล้วนแต่เป็นไปในขันธ์ห้าล้วนแต่ปิดบังการเห็นปฏิจจสมุปบาท—
10) ผัสสะคือ_ปัจจัยแห่งทิฏฐิ๖๒–
11) ทิฏฐิ๖๒เป็นเพียงความรู้สึกผิดๆของผู้ไม่รู้ปฏิจจสมุปบาท—
12) ผัสสะคือที่มาของทิฏฐิ๖๒–
13) ทิฏฐิ๖๒เป็นผลของการไม่รู้ปฏิจจสมุปบาท—
14) ถ้ารู้ปฏิจจสมุปบาทก็จะไม่เกิดทิฏฐิอย่างพวกตาบอดคลำช้าง.

หน้า 665
สัมมาทิฏฐิ คือทิฏฐิที่ปราศจากอัตถิตาและนัตถิตา

ครั้งหนึ่งที่เชตวัน ท่านพระกัจจานโคตต์ ได้เข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคเจ้าถึงที่ประทับแล้วทูลถามว่า ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ที่กล่าวๆกันว่าสัมมาทิฏฐิ-สัมมาทิฏฐิดังนี้สัมมาทิฏฐิย่อมมีได้ด้วยเหตุเพียงเท่าไรหนอพระเจ้าข้า?

ดูก่อนกัจจานะ สัตว์โลกนี้ อาศัยแล้วซึ่ง ส่วนสุดทั้งสอง โดยมาก คือส่วนสุดว่า อัตถิตา (ความมี) และส่วนสุดว่า นัตถิตา (ความไม่มี).
.
ดูก่อนกัจจนะ ส่วนสุดว่า นัตถิตา ย่อมไม่มีแก่บุคคลผู้เห็นอยู่ด้วยปัญญาอันชอบตามที่เป็นจริง ซึ่งธรรมอันเป็นเหตุให้เกิดขึ้นแห่งโลก.

ดูก่อนกัจจานะ ส่วนสุดว่า อัตถิตา ย่อมไม่มีแก่บุคคลผู้เห็นอยู่ด้วยปัญญาอันชอบตามที่เป็นจริง ซึ่งธรรมคือความดับไม่เหลือแห่งโลก.

ดูก่อนกัจจานะ สัตว์โลกนี้โดยมาก ถูกผูกพันแล้วด้วยตัณหา ด้วยอุปาทานด้วยทิฏฐิ (อุปายุปาทานาภินิเวสวินิพนฺโธ). แต่อริยสาวกนี้ ไม่เข้าถึง ไม่ถือเอาไม่ถึงทับ ซึ่งตัณหาและอุปาทาน อันเป็นเครื่องถึงทับแห่งใจ อันเป็นอนุสัยแห่งทิฏฐิว่า อัตตาของเรา ดังนี้ ย่อมไม่สงสัย ย่อมไม่ลังเล ในข้อที่ว่า เมื่อจะเกิด ทุกข์เท่านั้น ย่อมเกิดขึ้น เมื่อจะดับ ทุกข์เท่านั้น ย่อมดับ ดังนี้. ญาณในข้อนี้ ย่อมมีแก่อริยสาวกนั้น โดยไม่ต้องเชื่อตามผู้อื่น. ดูก่อนกัจจานะ สัมมาทิฏฐิ ย่อมมีได้ ด้วยเหตุเพียงเท่านี้แล.

ดูก่อนกัจจานะ คำกล่าวที่ยืนยันลงไปด้วยทิฏฐิว่า สิ่งทั้งปวงมีอยู่ ดังนี้นี้ เป็นส่วนสุดที่หนึ่ง (ไม่ใช่ทางสายกลาง) คำกล่าวที่ยืนยันลงไปด้วยทิฏฐิว่า

สิ่งทั้งปวงไม่มีอยู่ ดังนี้ เป็นส่วนสุดที่สอง(ไม่ใช่ทางสายกลาง) ดูก่อนกัจจานะตถาคต ย่อมแสดงธรรมโดยสายกลาง ไม่เข้าไปหาส่วนสุดทั้งสองนั้น คือตถาคตย่อมแสดงดังนี้ว่า เพราะมีอวิชชาเป็นปัจจัย จึงมีสังขารทั้งหลาย เพราะมีสังขารเป็นปัจจัยจึงมีวิญ ญ าณ ...ฯลฯ... ...ฯลฯ... เพราะมีชาติเป็นปัจจัย ชรามรณ ะโสกะปริเทวะทุกขะโทมนัสอุปายาสทั้งหลาย จึงเกิดขึ้นครบถ้วน ความเกิดขึ้นพร้อมแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมีด้วยอาการอย่างนี้.

เพราะความจางคลายดับไปโดยไม่เหลือแห่งอวิชชานั้นนั่นเทียว จึงมีความดับแห่งสังขาร เพราะความดับแห่งสังขาร จึงมีความดับแห่งวิญญาณ ...ฯลฯ......ฯลฯ... เพราะมีความดับแห่งชาตินั่นแหละ ชรามรณะ โสกะปริเทวะทุกขะโทมนัสอุปายาสทั้งหลาย จึงดับสิ้น ความดับลงแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมี ด้วยอาการอย่างนี้ ดังนี้ แล.

หน้า 667
ปฏิจจสมุปบาท มีหลักว่าไม่มีตนเอง ไม่มีผู้อื่น ที่ก่อทุกข์

ครั้นอเจลกัสสปะ ได้รับพุทธานุญาตให้ทูลถามปัญหาได้ จากพระผู้มีพระภาคเจ้าแล้ว ได้ทูลถามปัญหาพระผู้มีพระภาคเจ้าว่า ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ ความทุกข์เป็นสิ่งที่บุคคลกระทำเองหรือพระเจ้าข้า? ดังนี้.พระผู้มีพระภาคเจ้า ได้ตรัสตอบว่า อย่ากล่าวอย่างนั้นเลย กัสสปะ ดังนี้.

ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ ความทุกข์เป็นสิ่งที่บุคคลอื่นกระทำให้หรือพระเจ้าข้า?
อย่ากล่าวอย่างนั้นเลย กัสสปะ

ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ ความทุกข์เป็นสิ่งที่บุคคลกระทำเองด้วยและบุคคลอื่นกระทำให้ด้วยหรือพระเจ้าข้า?

อย่ากล่าวอย่างนั้นเลย กัสสปะ

ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ ความทุกข์เป็นสิ่งที่ไม่ใช่ทำเองหรือใครทำให้เกิดขึ้นได้หรือพระเจ้าข้า?  อย่ากล่าวอย่างนั้นเลย กัสสปะ

ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ ความทุกข์ไม่มีหรือพระเจ้าข้า?

ดูก่อนกัสสปะ มิใช่ความทุกข์ไม่มี ที่แท้ ความทุกข์มีอยู่.

ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ ถ้าอย่างนั้นพระโคดมผู้เจริญย่อมไม่รู้ไม่เห็นความทุกข์กระมัง?

ดูก่อนกัสสปะ เราจะไม่รู้ ไม่เห็นความทุกข์ ก็หามิได้. เราแล ย่อมรู้ย่อมเห็น ซึ่ง ความทุกข์

ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ พระองค์ เมื่อข้าพระองค์ทูลถามว่า `ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ ความทุกข์เป็นสิ่งที่บุคคลกระทำเองหรือพระเจ้าข้า?' ดังนี้ ทรงตอบว่าอย่ากล่าวอย่างนั้นเลยกัสสปะ' ดังนี้ เมื่อข้าพระองค์ทูลถามว่า `ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ ความทุกข์เป็นสิ่งที่บุคคลอื่นกระทำให้หรือพระเจ้าข้า?' ดังนี้ ทรงตอบว่าอย่ากล่าวอย่างนั้นเลยกัสสปะ' ดังนี้ เมื่อข้าพระองค์ทูลถามว่า `ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ ความทุกข์เป็นสิ่งที่บุคคลกระทำเองด้วยและบุคคลอื่นกระทำให้ด้วยหรือพระเจ้าข้า?' ดังนี้ทรงตอบว่า `อย่ากล่าวอย่างนั้นเลยกัสสปะ' ดังนี้ เมื่อข้าพระองค์ทูลถามว่าข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ ความทุกข์เป็นสิ่งที่ไม่ใช่ทำเองหรือใครทำให้ก็เกิดขึ้นได้หรือพระเจ้าข้า?' ดังนี้ ทรงตอบว่า `อย่ากล่าวอย่างนั้นเลยกัสสปะ' ดังนี้ เมื่อ

ข้าพระองค์ทูลถามว่าข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ ความทุกข์ไม่มีหรือพระเจ้าข้า?' ดังนี้ทรงตอบว่าดูก่อนกัสสปะ มิใช่ความทุกข์ไม่มี ที่แท้ความทุกข์มีอยู่' ดังนี้ ครั้นข้าพระองค์ทูลถามว่าข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ ถ้าอย่างนั้นพระโคดมผู้เจริญย่อมไม่รู้ไม่เห็นความทุกข์กระมัง?' ดังนี้ ก็ยังทรงตอบว่า `ดูก่อนกัสสปะ เราจะไม่รู้ไม่เห็นความทุกข์ก็หามิได้ เราแลย่อมรู้ย่อมเห็นซึ่งความทุกข์' ดังนี้. ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ขอพระผู้มีพระภาคเจ้าจงตรัสบอกซึ่ง (เรื่องราวแห่ง) ความทุกข์ และจงทรงแสดงซึ่ง (เรื่องราวแห่ง) ความทุกข์แก่ข้าพระองค์เถิด.

ดูก่อนกัสสปะ เมื่อบุคคลมีความสำคัญมั่นหมายมาแต่ต้นว่า ผู้นั้นกระทำผู้นั้นเสวย (ผล) ดังนี้เสียแล้ว เขามีวาทะ (คือลัทธิยืนยันอยู่) ว่า ความทุกข์เป็นสิ่งที่บุคคลกระทำเอง ดังนี้ นั่นย่อมแล่นไปสู่ (คลองแห่ง) สัสสตะ (ทิฏฐิที่ถือว่าเที่ยง).

ดูก่อนกัสสปะ เมื่อบุคคลถูกเวทนากระทบให้มีความสำคัญมั่นหมายว่า ผู้อื่นกระทำผู้อื่นเสวย (ผล) ดังนี้เสียแล้ว เขามีวาทะ(คือลัทธิยืนยันอยู่)ว่า ความทุกข์เป็นสิ่งที่บุคคลอื่นกระทำให้ ดังนี้ นั่นย่อมแล่นไปสู่ (คลองแห่ง) อุจเฉทะ (ทิฏฐิ ที่ถือว่าขาดสูญ).

ดูก่อนกัสสปะ ตถาคตย่อมแสดงธรรมโดยสายกลาง ไม่เข้าไปหาส่วนสุดทั้งสองนั้น คือตถาคตย่อมแสดงดังนี้ว่า

เพราะมีอวิชชาเป็นปัจจัย จึงมีสังขารทั้งหลาย
เพราะ มีสังขารเป็นปัจจัย จึงมีวิญญาณ ...ฯลฯ...ฯลฯ...ฯลฯ...
เพราะมีชาติเป็นปัจจัย ชรามรณะ โสกะปริเทวะทุกขะโทมนัสอุปายาสทั้งหลาย จึงเกิดขึ้นครบถ้วน ความเกิดขึ้นพร้อมแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมีด้วยอาการอย่างนี้. เพราะความจางคลายดับไปโดยไม่เหลือแห่งอวิชชานั้นนั่นเทียว จึงมีความดับแห่งสังขาร เพราะมีความดับแห่งสังขาร จึงมีความดับแห่งวิญญาณ ...ฯลฯ...ฯลฯ...ฯลฯ... เพราะมีความดับแห่งชาตินั่นแล ชรามรณะ โสกะปริเทวะทุกขะ-โทมนัสอุปายาสทั้งหลาย จึงดับสิ้น ความดับแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมี ด้วยอาการอย่างนี้ ดังนี้.

อเจลกัสสปะนั้น กล่าวสรรเสริญพระธรรมโอวาทนั้นแล้ว ทูลขอบรรพชาอุปสมบทกะพระผู้มีพระภาคเจ้า ครั้นได้อุปสมบทแล้ว ไม่นานนัก ก็ทำให้แจ้งซึ่ง อรหัตตผลอันเป็นที่สุดแห่งพรหมจรรย์ ได้เป็นพระอรหันต์องค์หนึ่ง ในบรรดาพระอรหันต์ทั้งหลาย ดังนี้ แล.