หมวด ๓

หน้า 122
ว่าด้วย บาลีแสดงว่า ปฏิจจสมุปบาท
ไม่ใช่เรื่องข้ามภพข้ามชาติ

ลำดับเรื่องเฉพาะหมวด
สำหรับปฏิจจสมุปบาทจากพระโอษฐ์ หมวดที่ ๓ ว่าด้วยบาลีที่แสดงว่า ปฏิจจสมุป บาท ไม่ใช่เรื่อง ข้ามภพข้ามชาติ (มี ๙ เรื่อง)

มีเรื่อง

ปฏิจจสมุปบาทมีเมื่อมีการกระทบทางอายตนะ--
ปฏิจจสมุปบาทดับได้กลางสาย—
นันทิเกิดเมื่อใดก็มีปฏิจจสมุปบาทเมื่อนั้น—
นันทิดับเมื่อใดปฏิจจสมุปบาทดับเมื่อนั้น--
ในภาษาปฏิจจสมุปบาทกรรมให้ผลในอัตตภาพที่กระทำกรรม--
เห็นปฏิจจสมุปบาทคือฉลาดในเรื่องกรรม—
นามรูปหยั่งลงเพราะเห็นสัญโญชนิย-ธรรมโดยความเป็นอัสสาทะ--
นามรูปไม่หยั่งลงเพราะเห็นสัญโญชนิยธรรมโดยความเป็นอาทีนวะ—
ปฏิจจสมุปบาทที่ตรัสระคนกับปัจจุปาทานขันธ์


หน้า 123
ปฏิจจสมุปบาทมีเมื่อมีการกระทบทางอายตนะ
(ไม่ต้องข้ามภพข้ามชาติ)

เพราะอาศัยซึ่งจักษุด้วย ซึ่งรูปทั้งหลายด้วย จึงเกิดจักขุวิญญาณ การประจวบพร้อม แห่งธรรม ๓ ประการนี้ คือ ผัสสะ เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา เพราะมีเวทนาเป็น ปัจจัย จึงมีตัณหา เพราะมีตัณหาเป็นปัจจัย จึงมีอุปาทาน เพราะมีอุปาทานเป็น ปัจจัยจึง มีภพ เพราะมีภพเป็นปัจจัย จึงมีชาติ เพราะมีชาติเป็นปัจจัยชรามรณะ โสกะปริเทวะ ทุกขะ โทมนัสอุปายาสทั้งหลาย จึงเกิดขึ้นครบถ้วน ความเกิดขึ้นพร้อมแห่งกองทุกข์ ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมีด้วยอาการอย่างนี้.

เพราะอาศัยซึ่งโสตะด้วย ซึ่งเสียงทั้งหลายด้วย จึงเกิดโสตวิญญาณ การประจวบ พร้อมแห่งธรรม ๓ ประการนี้ คือผัสสะ เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา ...ฯลฯ... ความเกิดขึ้นพร้อมแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมีด้วยอาการอย่างนี้.

เพราะอาศัยซึ่งฆานะด้วย ซึ่งกลิ่นทั้งหลายด้วย จึงเกิดฆานวิญญาณ การประจวบพร้อม แห่งธรรม ๓ ประการนี้ คือผัสสะ เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา ...ฯลฯ... ความเกิด ขึ้นพร้อมแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมีด้วยอาการอย่างนี้.

เพราะอาศัยซึ่งชิวหาด้วย ซึ่งรสทั้งหลายด้วย จึงเกิดชิวหาวิญญาณ การประจวบพร้อม แห่งธรรม ๓ ประการนี้ คือผัสสะ เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา..ฯลฯ..ความเกิดขึ้น พร้อมแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมีด้วยอาการอย่างนี้.

เพราะอาศัยซึ่งกายะด้วย ซึ่งโผฏฐัพพะทั้งหลายด้วย จึงเกิดกายวิญญาณ การประจวบ พร้อมแห่งธรรม ๓ ประการนี้ คือผัสสะ เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา ...ฯลฯ... ความเกิดขึ้นพร้อมแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมีด้วยอาการอย่างนี้.

เพราะอาศัยซึ่งมโนด้วยซึ่งธัมมารมณ์ทั้งหลายด้วย จึงเกิดมโนวิญญาณ การประจวบ พร้อมแห่งธรรม ๓ ประการนี้ คือผัสสะ เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา เพราะมีเวทนา เป็นปัจจัย จึงมีตัณหา เพราะมีตัณหาเป็นปัจจัย จึงมีอุปาทาน เพราะมีอุปาทานเป็น ปัจจัย จึงมีภพ เพราะมีภพเป็นปัจจัย จึงมีชาติ เพราะมีชาติเป็น ปัจจัย ชรามรณะโสกะ ปริเทวะ ทุกขะโทมนัส อุปายาสทั้งหลาย จึงเกิดขึ้นครบถ้วน ความเกิดขึ้นพร้อมแห่ง กองทุกข์ ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมีด้วยอาการอย่างนี้.

ปฏิจจสมุปบาทดับได้กลางสาย(โดยไม่ต้องข้ามภพข้ามชาติ)

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย! ก็ความตั้งอยู่ไม่ได้แห่งทุกข์ เป็นอย่างไรเล่า? (ความตั้งอยู่ไม่ได้แห่ง ทุกข์นั้นคือ เพราะอาศัยซึ่งจักษุด้วย ซึ่งรูปทั้งหลายด้วย จึงเกิด จักขุวิญญาณ การประจวบ พร้อม แห่งธรรม ๓ ประการนี้ คือผัสสะ เพราะมีผัสสะเป็น ปัจจัย จึงมีเวทนา เพราะมีเวทนา เป็นปัจจัย จึงมีตัณหา เพราะความ จางคลายดับไปไม่เหลือ แห่งตัณหานั้นนั่นเทียว จึงมีความดับแห่ง อุปาทาน เพราะมีความดับแห่งอุปาทาน จึงมี ความดับแห่งภพ เพราะมีความดับแห่งภพ จึงมีความ ดับแห่งชาติ เพราะมีความดับแห่ง ชาตินั่นแล ชรามรณะ โสกะปริเทวะ ทุกขะโทมนัส-อุปายาส ทั้งหลาย จึงดับสิ้น ความดับ ลงแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมีด้วยอาการอย่างนี้ นี้คือ ความตั้ง อยู่ไม่ได้แห่งทุกข์ เพราะอาศัยซึ่งโสตะด้วย ซึ่งเสียงทั้งหลายด้วย จึงเกิดโสตะวิญญาณ การประจวบพร้อม แห่งธรรม ๓ ประการนี้ คือผัสสะ เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา เพราะมีเวทนาเป็น ปัจจัย จึงมีตัณหา เพราะความจางคลาย ดับไป ไม่เหลือแห่งตัณ หานั้น นั่นเทียว จึงมีความ ดับแห่งอุปาทาน...ฯลฯ...๑ ความดับลงแห่ง กองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมีด้วยอาการอย่างนี้ นี้คือ ความตั้งอยู่ไม่ได้แห่งทุกข์.

เพราะอาศัยซึ่งฆานะด้วย ซึ่งกลิ่นทั้งหลายด้วย จึงเกิดฆานวิญญาณ การประจวบพร้อม แห่งธรรม ๓ ประการนี้ คือผัสสะ เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา เพราะมีเวทนา เป็นปัจจัย จึงมีตัณหา
เพราะความจางคลายดับไปไม่เหลือแห่งตัณหานั้นนั่นเทียว จึงมี ความดับแห่งอุปาทาน….ฯลฯ… ความดับลงแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมีด้วยอาการ อย่างนี้.

นี้คือ ความตั้งอยู่ไม่ได้แห่งทุกข์เพราะอาศัยซึ่งชิวหาด้วย ซึ่งรสทั้งหลายด้วย จึงเกิด ชิวหา วิญญาณ การประจวบพร้อมแห่งธรรม ๓ ประการนี้ คือผัสสะ เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา เพราะมีเวทนาเป็นปัจจัย จึงมีตัณหา เพราะความจางคลายดับไปไม่เหลือ แห่งตัณ หานั้นนั่นเทียว จึงมีความดับแห่งอุปาทาน...ฯลฯ... ความดับลงแห่งกองทุกข์ ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมีด้วยอาการอย่างนี้ นี้คือ ความตั้งอยู่ไม่ได้แห่งทุกข์.

เพราะอาศัยซึ่งกายะด้วย ซึ่งโผฏฐัพพะทั้งหลายด้วย จึงเกิดกายวิญญาณ การประจวบ พร้อม แห่งธรรม ๓ ประการนี้ คือผัสสะ เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา เพราะมีเวทนา เป็นปัจจัย จึงมีตัณหา เพราะความจางคลายดับไปไม่ เหลือแห่งตัณหานั้น นั่นเทียว จึงมีความดับแห่ง อุปาทาน ...ฯลฯ... ความดับลงแห่งกอง ทุกข์ ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมีด้วยอาการอย่างนี้ นี้คือ ความตั้ง อยู่ไม่ได้แห่งทุกข์.

เพราะอาศัยซึ่งมโนด้วย ซึ่งธัมมารมณ์ทั้งหลายด้วย จึงเกิดมโนวิญญาณ การประจวบ พร้อมแห่ง ธรรม ๓ ประการนี้ คือผัสสะ เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา เพราะมี เวทนา เป็นปัจจัย จึงมีตัณหา เพราะความจางคลายดับไปไม่เหลือ แห่งตัณหา นั้นนั่น เทียว จึงมี ความดับแห่ง อุปาทาน เพราะมีความดับแห่งอุปาทาน จึงมีความดับแห่งภพ เพราะมีความ ดับแห่งภพ จึงมีความ ดับแห่งชาติเพราะมีความดับแห่งชาตินั่นแล ชรา มรณะ โสกะปริเทวะ ทุกขะโทมนัส อุปายาส ทั้งหลายจึงดับสิ้น ความดับลงแห่งกองทุกข์ ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมีด้วย อาการ อย่างนี้. นี้คือ ความตั้งอยู่ไม่ได้แห่งทุกข์.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เหล่านี้แล คือความตั้งอยู่ไม่ได้แห่งทุกข์. นันทิเกิดเมื่อใด ก็มีปฏิจจสมุปบาท เมื่อนั้น๑

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย พวกเธอทั้งหลาย จงเจริญสมาธิเถิด. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ภิกษุ ผู้มีจิต เป็นสมาธิตั้งมั่นแล้ว ย่อมรู้ชัดตามที่เป็นจริง. ก็ภิกษุนั้น ย่อมรู้ชัดตามที่เป็นจริง ซึ่งอะไรเล่า? ภิกษุนั้น ย่อมรู้ชัดตามที่เป็นจริง ซึ่งความเกิดขึ้น และความดับไปแห่งรูป ...แห่งเวทนา ..แห่งสัญญา .แห่งสังขารทั้งหลาย แห่งวิญญาณ.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ก็การเกิดขึ้นแห่งรูป... แห่งเวทนา...แห่งสัญญา... แห่งสังขารทั้ง หลาย... แห่งวิญญาณ. เป็นอย่างไรเล่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ภิกษุในกรณีนี้ ย่อมเพลิด เพลิน ย่อมพร่ำ สรรเสริญ ย่อมเมาหมกอยู่. ภิกษุนั้น ย่อมเพลิดเพลิน ย่อมพร่ำสรรเสริญ ย่อมเมาหมกอยู่ซึ่ง อะไรเล่า?

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ภิกษุนั้น ย่อมเพลิดเพลิน ย่อมพร่ำสรรเสริญ ย่อมเมาหมกอยู่ซึ่งรูป เมื่อภิกษุนั้น เพลิดเพลิน พร่ำสรรเสริญ เมาหมกอยู่ ซึ่งรูป นันทิ (ความเพลิน) ย่อมเกิดขึ้น. ความเพลินใด ในรูป ความเพลินนั้นคืออุปาทาน. เพราะอุปาทานของภิกษุนั้นเป็นปัจจัย จึงมีภพ เพราะมีภพเป็นปัจจัย จึงมีชาติ เพราะมีชาติเป็นปัจจัย ชรามรณะ โสกะปริเทวะ-ทุกขะโทมนัส อุปายาสทั้งหลาย จึงเกิดขึ้นครบถ้วน ความเกิดขึ้นพร้อมแห่งกองทุกข์ ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมี ด้วยอาการอย่างนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ภิกษุนั้น ย่อมเพลิดเพลิน ย่อมพร่ำสรรเสริญ ย่อมเมาหมกอยู่ซึ่ง เวทนา ...ฯลฯ...ฯลฯ.. ความเกิดขึ้นพร้อมแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมี ด้วยอาการอย่างนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ภิกษุนั้น ย่อมเพลิดเพลิน ย่อมพร่ำสรรเสริญ ย่อมเมาหมกอยู่ ซึ่งสัญญา ...ฯลฯ...ฯลฯ... ความเกิดขึ้นพร้อมแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมี ด้วยอาการ อย่างนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ภิกษุนั้น ย่อมเพลิดเพลิน ย่อมพร่ำสรรเสริญ ย่อมเมาหมกอยู่ ซึ่ง สังขารทั้งหลาย ...ฯลฯ...ฯลฯ... ความเกิดขึ้นพร้อมแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมีด้วย อาการอย่างนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ภิกษุนั้น ย่อมเพลิดเพลิน ย่อมพร่ำสรรเสริญ ย่อมเมาหมกอยู่ ซึ่ง วิญญาณ เมื่อภิกษุนั้น เพลิดเพลิน พร่ำสรรเสริญ เมาหมกอยู่ ซึ่งวิญญาณ นันทิย่อม เกิดขึ้น. ความเพลินใด ในวิญญาณ ความเพลินนั้นคือ อุปาทาน.

เพราะอุปาทานของภิกษุนั้น เป็นปัจจัย จึงมีภพเพราะมีภพเป็นปัจจัย จึงมีชาติเพราะมีชาติ เป็นปัจจัยชรามรณะ โสกะปริเทวะทุกขะ-โทมนัสอุปายาสทั้งหลาย จึงเกิดขึ้นครบถ้วน ความเกิดขึ้นพร้อมแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมี ด้วยอาการอย่างนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย! นี้คือ ความเกิดขึ้นแห่งรูป... แห่งเวทนา... แห่งสัญญา...แห่งสังขาร ทั้งหลาย...แห่งวิญญาณ.


หน้า 129
นันทิดับเมื่อใด ปฏิจจสมุปบาทดับเมื่อนั้น

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ก็ความดับแห่งรูป...แห่งเวทนา...แห่งสัญญา... แห่งสังขารทั้งหลาย ...แห่งวิญญาณ. เป็นอย่างไรเล่า?

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย! ภิกษุในกรณีนี้ ย่อมไม่เพลิดเพลิน ย่อมไม่พร่ำสรรเสริญ ย่อม ไม่เมาหมก อยู่. ภิกษุนั้น ย่อมไม่เพลิดเพลิน ย่อมไม่พร่ำสรรเสริญ ย่อมไม่เมาหมกอยู่ ซึ่งอะไรเล่า?

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ภิกษุนั้น ย่อมไม่เพลิดเพลิน ย่อมไม่พร่ำสรรเสริญย่อม ไม่เมาหมก อยู่ซึ่งรูป เมื่อภิกษุนั้น ไม่เพลิดเพลิน ไม่พร่ำสรรเสริญ ไม่เมาหมกอยู่ซึ่งรูป นันทิ (ความเพลิน)ใด ในรูป นันทินั้นย่อมดับไป.

เพราะความดับแห่งนันทิของภิกษุนั้น จึงมีความดับแห่งอุปาทาน เพราะมีความดับแห่ง อุปาทาน จึงมีความดับแห่งภพ เพราะมีความดับแห่งภพ จึงมีความดับแห่งชาติ เพราะมีความดับแห่งชาติ ชรา มรณะ โสกะปริเทวะทุกขะ-โทมนัสอุปายาสทั้งหลาย จึงดับสิ้น ความดับลงแห่งกอง ทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมีด้วยอาการอย่างนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย! ภิกษุนั้น ย่อมไม่เพลิดเพลิน ย่อมไม่พร่ำสรรเสริญย่อ ม ไม่เม าห ม ก อ ยู่ ซึ่งเว ท น า ...ฯล ฯ ...ฯล ฯ ... ค วาม ดับ ล งแห่งกอ งทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมีด้วย อาการอย่างนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ภิกษุนั้น ย่อมไม่เพลิดเพลิน ย่อมไม่พร่ำสรรเสริญ
ย่อ ม เม า ห ม ก อ ยู่ ซึ่ง สัญ ญ า ...ฯ ล ฯ ...ฯ ล ฯ ... ค ว า ม ดับ ล ง แ ห่ง ก อ ง ทุก ข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมี ด้วยอาการอย่างนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ภิกษุนั้น ย่อมไม่เพลิดเพลิน ย่อมไม่พร่ำสรรเสริญย่อ ม ไม่เม าห ม ก อ ยู่ ซึ่งสัง ข า ร ทั้งห ล าย ...ฯล ฯ ...ฯล ฯ ... ค วาม ดับ ล งแ ห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมี ด้วยอาการอย่างนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ภิกษุนั้น ย่อมไม่เพลิดเพลิน ย่อมไม่พร่ำสรรเสริญย่อมไม่เมาหมกอยู่ ซึ่งวิญญาณ เมื่อภิกษุนั้น ไม่เพลิดเพลิน ไม่พร่ำสรรเสริญไม่เมาหมกอยู่ ซึ่งวิญญาณ นันทิใด ในวิญญาณ นันทินั้น ย่อมดับไป.

เพราะความดับแห่งนันทิของภิกษุนั้น จึงมีความดับ แห่งอุปาทาน เพราะมีความดับแห่ง อุปาทาน จึงมีความดับแห่งภพ เพราะมีความดับ แห่งภพ จึงมีความดับแห่งชาติ เพราะมี ความดับแห่งชาติชรามรณะ โสกะปริเทวะทุกขะ โทมนัส-อุปายาสทั้งหลาย จึงดับสิ้น ความดับลงแห่ง กองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมี ด้วยอาการ อย่างนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย นี้คือ ความเกิดขึ้นแห่งรูป...แห่งเวทนา...แห่งสัญญา... แห่งสังขาร ทั้งหลาย...แห่งวิญญาณ ดังนี้ แล.


หน้า 131
ในภาษาปฏิจจสมุปบาท
กรรมให้ผล ในอัตตภาพที่กระทำกรรม

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เหตุทั้งหลาย ๓ ประการเหล่านี้ มีอยู่ เพื่อความเกิดขึ้นแห่งกรรมทั้งหลาย. สามประการเหล่าไหนเล่า สามประการคือ โลภะ เป็นเหตุเพื่อความเกิดขึ้นแห่ง กรรมทั้งหลาย โทสะ เป็นเหตุเพื่อความเกิดขึ้นแห่งกรรมทั้งหลาย

โมหะ เป็นเหตุเพื่อความเกิดขึ้นแห่งกรรมทั้งหลาย.
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย กรรมอันบุคคลกระทำแล้ว ด้วยโลภะ เกิดจากโลภะมีโลภะเป็นเหตุ มีโลภะเป็นสมุทัย อันใด กรรมอันนั้น ย่อมให้ผลในขันธ์ทั้งหลายอันเป็น ที่บังเกิดแก่ อัตตภาพของบุคคลนั้น.

กรรมนั้น ให้ผลในอัตตภาพใด เขาย่อมเสวยวิบากแห่งกรรมนั้น ในอัตตภาพนั้นเอง ไม่ว่าจะเป็น ไปอย่างในทิฏฐิธรรม หรือว่า เป็นไปอย่างใน อุปปัชชะ หรือว่า เป็นไปอย่างใน อปรปริยายะ๑ ก็ตาม.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย กรรมอันบุคคลกระทำแล้วด้วยโทสะ เกิดจากโทสะมีโทสะเป็นเหตุ มีโทสะ เป็นสมุทัย อันใด กรรมอันนั้น ย่อมให้ผลในขันธ์ทั้งหลาย อันเป็นที่บังเกิดแก่ อัตตภาพของ บุคคลนั้น. กรรมนั้น ให้ผลในอัตตภาพใด เขาย่อมเสวยวิบากแห่งกรรมนั้น ในอัตตภาพนั้นเอง ไม่ว่าจะเป็นไปอย่างในทิฏฐิธรรมหรือว่า เป็นไปอย่างในอุปปัชชะ หรือว่า เป็นไปอย่างใน อปรปริยายะ ก็ตาม.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย กรรมอันบุคคลกระทำแล้วด้วยโมหะ เกิดจากโมหะมีโมหะเป็นเหตุ มีโมหะ เป็นสมุทัย อันใด กรรมอันนั้น ย่อมให้ผลในขันธ์ทั้งหลาย อันเป็นที่บังเกิดแก่ อัตตภาพ ของบุคคลนั้น. กรรมนั้น ให้ผลในอัตตภาพใด เขาย่อมเสวยวิบากแห่งกรรมนั้น ในอัตตภาพ นั้นเอง ไม่ว่าจะเป็นไปอย่างในทิฏฐิธรรมหรือว่า เป็นไปอย่างในอุปปัชชะ หรือว่า เป็นไป อย่างในอปรปริยายะ ก็ตาม.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เปรียบเหมือนเมล็ดพืชทั้งหลาย ที่ไม่แตกหัก ที่ไม่เน่าที่ไม่ถูก ทำลาย ด้วยลมและแดด เลือกเอาแต่เม็ดดี เก็บงำไว้ดี อันบุคคลหว่านไปแล้วในพื้นที่ ซึ่งมีปริกรรม อันกระทำดีแล้ว ในเนื้อนาดี. อนึ่ง สายฝนก็ตกต้องตามฤดูกาล.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย! เมล็ดพืชทั้งหลายเหล่านั้น จะพึงถึงซึ่งความเจริญ งอกงาม ไพบูลย์ โดยแน่นอน ฉันใด ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ข้อนี้ก็ฉันนั้น คือ กรรมอันบุคคลกระทำแล้ว ด้วยโลภะ เกิดจากโลภะ มีโลภะเป็นเหตุ มีโลภะเป็นสมุทัยอันใด กรรมอันนั้นย่อมให้ผล ในขันธ์ทั้งหลาย อันเป็นที่บังเกิดแก่อัตตภาพของบุคคลนั้น. กรรมนั้นให้ผลในอัตตภาพใด เขาย่อมเสวยวิบาก แห่งกรรมนั้น ในอัตตภาพนั้นเอง ไม่ว่าจะเป็นไปอย่างในทิฏฐิธรรม หรือว่า เป็นไปอย่างใน อุปปัชชะ หรือว่า เป็นไปอย่างในอปรปริยายะ ก็ตาม.

กรรมอันบุคคลกระทำแล้วด้วยโทสะ เกิดจากโทสะมีโทสะเป็นเหตุ มีโทสะเป็นสมุทัย อันใด กรรมอันนั้น ย่อมให้ผลในขันธ์ทั้งหลาย อันเป็นที่บังเกิดแก่อัตตภาพของบุคคลนั้น. กรรมนั้น ให้ผลในอัตตภาพใด เขาย่อมเสวยวิบากแห่งกรรมนั้น ในอัตตภาพนั้นเอง ไม่ว่า จะเป็นไป อย่างในทิฏฐิธรรมหรือว่า เป็นไปอย่างในอุปปัชชะ หรือว่า เป็นไปอย่างใน อปรปริยายะ ก็ตาม.

กรรมอันบุคคลกระทำแล้วด้วยโมหะ เกิดจากโมหะ มีโมหะเป็นเหตุ มีโมหะเป็นสมุทัย อันใด; กรรมอันนั้น ย่อมให้ผลในขันธ์ทั้งหลาย อันเป็นที่บังเกิดแก่อัตตภาพ ของบุคคลนั้น. กรรมนั้น ให้ผลในอัตตภาพใด เขาย่อมเสวยวิบากแห่งกรรมนั้น ในอัตตภาพนั้นเอง ไม่ว่า จะเป็นไป อย่างในทิฏฐิธรรม หรือว่า เป็นไปอย่างในอุปปัชชะหรือว่า เป็นไปอย่างใน อปรปริยายะ ก็ตาม.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย! เหตุทั้งหลาย ๓ ประการเหล่านี้แล เป็นไปเพื่อความเกิดขึ้นแห่งกรรม ทั้งหลาย.
.... ..... ..... ....
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เหตุทั้งหลาย ๓ ประการ เหล่านี้ มีอยู่ เพื่อความเกิดขึ้นแห่งกรรม ทั้งหลาย. สามประการ เหล่าไหนเล่า?
สามประการคือ
อโลภะ เป็นเหตุเพื่อความเกิดขึ้นแห่งกรรมทั้งหลาย
อโทสะ เป็นเหตุเพื่อความเกิดขึ้นแห่งกรรมทั้งหลาย
อโมหะ เป็นเหตุเพื่อความเกิดขึ้นแห่งกรรมทั้งหลาย.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย กรรม อันบุคคลกระทำแล้วด้วย อโลภะ เกิดจากอโลภะมีอโลภะ เป็นเหตุ มีอโลภะเป็นสมุทัย อันใด เพราะปราศจากโลภะเสียแล้ว ด้วยอาการอย่างนี้ เอง กรรมอันนั้น ย่อมเป็นกรรมอันบุคคลนั้น ละขาดแล้ว มีรากอันถอนขึ้นแล้ว ถูกกระทำให้ เหมือนตาลมีขั้วยอด อันด้วน ทำให้ถึงความไม่มี มีอันไม่เกิดขึ้นต่อไปเป็นธรรมดา.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย กรรมอันบุคคลกระทำแล้วด้วยอโทสะ เกิดจากอโทสะ มีอโทสะ เป็นเหตุ มีอโทสะเป็นสมุทัย อันใด เพราะปราศจากโทสะเสียแล้วด้วยอาการอย่างนี้ เอง กรรมอันนั้น ย่อมเป็นกรรมอันบุคคลนั้นละขาดแล้ว มีรากอันถอนขึ้นแล้ว ถูกกระทำให้ เหมือนตาลมีขั้วยอด อันด้วน ทำให้ถึงความไม่มี มีอันไม่เกิดขึ้นต่อไปเป็นธรรมดา.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย กรรมอันบุคคลกระทำแล้วด้วยอโมหะ เกิดจากอโมหะ มีอโมหะ เป็นเหตุ มีอโมหะเป็นสมุทัย อันใด เพราะปราศจากโมหะเสียแล้ว ด้วยอาการอย่างนี้ เอง กรรมอันนั้น ย่อมเป็นกรรมอันบุคคลนั้นละขาดแล้วมีรากอันถอนขึ้นแล้ว ถูกกระทำให้ เหมือนตาลมีขั้วยอด อันด้วน ทำให้ถึงความไม่มีมีอันไม่เกิดขึ้นต่อไปเป็นธรรมดา.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เปรียบเทียบเมล็ดพืชทั้งหลาย ที่ไม่แตกหัก ที่ไม่เน่าที่ไม่ถูกทำลาย ด้วยลม และแดด เลือกเอาแต่เม็ดดี เก็บงำไว้ดี.

บุรุษพึงเผาเมล็ดพืช เหล่านั้นด้วยไฟ ครั้นเผาด้วยไฟแล้ว พึงกระทำให้เป็นผงขี้เถ้า ครั้น กระทำให้เป็นผงขี้เถ้า แล้ว พึงโปรยไปในกระแสลมอันพัดจัด หรือว่าพึงลอยไปใน กระแส น้ำอันเชี่ยวในแม่น้ำ. เมล็ดพืชทั้งหลายเหล่านั้นเป็นพืชมีมูลอันขาดแล้ว ถูกกระทำให้ เหมือนตาล มีขั้วยอด อันด้วน ทำให้ถึงความไม่มี มีอันไม่เกิดขึ้นต่อไปเป็นธรรมดาโดย แน่นอน นี้ฉันใด

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ข้อนี้ก็ฉันนั้น กล่าวคือกรรม อันบุคคลกระทำแล้วด้วยอโลภะ เกิดจากอโลภะ มีอโลภะเป็นเหตุ มีอโลภะเป็นสมุทัย อันใด เพราะปราศจากโลภะ เสียแล้ว ด้วยอาการ อย่างนี้เอง กรรมอันนั้น ย่อมเป็นกรรมอันบุคคลนั้น ละขาดแล้ว มีราก อันถอนขึ้นแล้ว ถูกกระทำ ให้เหมือนตาล มีขั้วยอดอันด้วน ทำให้ถึงความไม่มีมี อันไม่ เกิดขึ้นต่อไปเป็นธรรมดา.

กรรมอันบุคคลกระทำแล้วด้วยอโทสะ เกิดจากอโทสะมีอโทสะเป็นเหตุ มีอโทสะเป็น สมุทัย อันใด; เพราะปราศจากโทสะเสียแล้ว ด้วยอาการอย่างนี้เอง กรรมอันนั้น ย่อม เป็นกรรมอัน บุคคลนั้น ละขาดแล้ว มีรากอันถอนขึ้นแล้ว ถูกกระทำให้เหมือนตาล มีขั้วยอด อันด้วน ทำให้ถึง ความไม่มี มีอันไม่เกิดขึ้นต่อไปเป็นธรรมดา.

กรรมอันบุคคลกระทำแล้วด้วยอโมหะ เกิดจากอโมหะ มีอโมหะเป็นเหตุ มีอโมหะเป็น สมุทัย อันใด เพราะปราศจากโมหะเสียแล้ว ด้วยอาการอย่างนี้เอง กรรมอันนั้น ย่อม เป็นกรรมอันบุคคล นั้นละขาดแล้ว มีรากอันถอนขึ้นแล้ว ถูกกระทำให้เหมือนตาลมีขั้ว ยอด อันด้วน ทำให้ถึงความไม่มี มีอันไม่เกิดขึ้นต่อไปเป็นธรรมดา.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย! เหตุทั้งหลาย ๓ ประการเหล่านี้แล เป็นไปเพื่อความเกิดขึ้นแห่ง กรรมทั้งหลาย.

กรรมใด อันผู้กระทำเห็นอยู่ว่า เกิดแต่โลภะ เกิดแต่โทสะ เกิดแต่โมหะ ก็ตาม กระทำแล้ว น้อยก็ตาม มากก็ตาม กรรมนั้นอันบุคคลนั้นพึงเสวยผล ในอัตตภาพนี้นั่นเทียว วัตถุ(พื้นที่)๑ อื่นหามีไม่ เพราะฉะ นั้น ภิกษุผู้รู้ประจักษ์ซึ่งโลภะโทสะและโมหะกระทำวิชชาให้เกิดขึ้นอยู่ ย่อมละทุคติ ทั้งหลายทั้งปวงได้.



หน้า 137
เห็นปฏิจจสมุปบาท คือฉลาดในเรื่องกรรม

บุคคลเป็นพราหมณ์เพราะชาติ (กำเนิด) ก็หามิได้
จะมิใช่พราหมณ์เพราะชาติก็หามิได้
บุคคลเป็นพราหมณ์เพราะกรรม ไม่เป็นพราหมณ์ก็เพราะกรรม.
บุคคลเป็นชาวนา ก็เพราะกรรม เป็นศิลปิน ก็เพราะกรรม
บุคคลเป็นพ่อค้า ก็เพราะกรรม เป็นคนรับใช้ ก็เพราะกรรม
บุคคลแม้เป็นโจร ก็เพราะกรรม เป็นนักรบ ก็เพราะกรรม
บุคคลเป็นปุโรหิต ก็เพราะกรรม แม้เป็นพระราชา ก็เพราะกรรม
บัณฑิตทั้งหลายย่อมเห็นซึ่งกรรมนั้น ตามที่เป็นจริงอย่างนี้
ชื่อว่าเป็นผู้เห็นซึ่งปฏิจจสมุปบาท เป็นผู้ฉลาดในเรื่องวิบากแห่งกรรม.
โลก ย่อมเป็นไปตามกรรม หมู่สัตว์ ย่อมเป็นไปตามกรรม
สัตว์ทั้งหลาย มีกรรมเป็นเครื่อง รึงรัด เหมือนลิ่มสลักขันยึดรถ ที่กำลังแล่นไปอยู่.
๑วาเสฏฐสู
เพราะการบำเพ็ญตบะ การประพฤติพรหมจรรย์ การสำรวม และเพราะการฝึกตน นั่นแหละ บุคคลจึงเป็นพราหมณ์ นั่นแหละ ความเป็นพราหมณ์ชั้นสูงสุด บุคคลผู้ถึง พร้อมแล้ว ด้วยวิชชา ๓ เป็นผู้รำ งับแล้ว มีภพใหม่สิ้นแล้ว มีอยู่ ดูก่อนวาเสฏฐะ ท่านจงรู้บุคคล อย่างนี้ ว่าเป็นพรหม เป็นสักกะ ของท่านผู้รู้ ท.



หน้า 138
นามรูปหยั่งลง เพราะเห็น สัญโญชนิยธรรม
โดยความเป็นอัสสาทะ

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เมื่อภิกษุเป็นผู้มีปรกติ เห็นโดยความเป็นอัสสาทะ(น่ารักน่ายินดี) ในธรรมทั้งหลายอันเป็นที่ตั้งแห่งสังโยชน์ (สัญโญชนิยธรรม)๒ อยู่ การหยั่งลงแห่ง นามรูป ย่อมมี, เพราะมีนามรูปเป็นปัจจัย จึงมีสฬายตนะ เพราะมีสฬายตนะเป็นปัจจัย จึงมีผัสสะ เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา เพราะมี เวทนาเป็นปัจจัย จึงมีตัณหา เพราะมีตัณหาเป็นปัจจัย จึงมีอุปาทาน เพราะมี อุปาทานเป็นปัจจัย จึงมีภพ เพราะมีภพเป็นปัจจัย จึงมีชาติ เพราะมีชาติเป็น ปัจจัย ชรามรณะ โสกะปริเทวะทุกขะโทมนัส อุปายาสทั้งหลาย จึงเกิดขึ้นรบถ้วน ความเกิดขึ้น พร้อมแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมี ด้วยอาการอย่างนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เปรียบเหมือนต้นไม้ใหญ่ มีรากดิ่งลงไปเบื้องล่าง ด้วยมีรากแผ่ไปรอบ ๆ ด้วย รากทั้งหลายเหล่านั้น ล้วนแต่ดูดสิ่งโอชะขึ้นไปเบื้องบน ก่อน

ภิกษุทั้งหลาย เมื่อเป็นอย่างนี้ ต้นไม้ใหญ่ซึ่งมีอาการอย่างนั้น มีเครื่องหล่อเลี้ยงอย่างนั้น พึงตั้ง อยู่ได้ ตลอดกาลยาวนาน ข้อนี้ฉันใด ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ข้อนี้ก็ฉันนั้น เมื่อภิกษุ เป็นผู้มีปรกติ เห็นโดยความเป็นอัสสาทะ (น่ารักน่ายินดี) ในธรรมทั้งหลายอันเป็นที่ตั้งแห่ง สังโยชน์อยู่ การหยั่งลงแห่งนามรูป ย่อมมี

เพราะมีนามรูปเป็นปัจจัย จึงมีสฬายตนะ
เพราะมีสฬายตนะเป็นปัจจัย จึงมีผัสสะ
เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา
เพราะมีเวทนาเป็นปัจจัย จึงมีตัณหา
เพราะมีตัณหาเป็นปัจจัย จึงมีอุปาทาน
เพราะมีอุปาทานเป็นปัจจัย จึงมีภพ
เพราะมีภพเป็นปัจจัย จึงมีชาติ
เพราะมีชาติเป็นปัจจัย ชรามรณะ โสกะปริเทวะ ทุกขะโทมนัสอุปายาสทั้งหลาย จึงเกิดขึ้น ครบถ้วน ความเกิดขึ้นพร้อม แห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมีด้วยอาการอย่างนี้.
นามรูปไม่หยั่งลง เพราะเห็นสัญโญชนิยธรรม โดยความเป็นอาทีนวะ๑

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เมื่อภิกษุเป็นผู้มีปรกติเห็น โดยความเป็นอาทีนวะ(โทษอันต่ำทราม) ในธรรมทั้งหลาย อันเป็นที่ตั้งแห่งสังโยชน์อยู่ การหยั่งลงแห่งนามรูป ย่อมไม่มี 
เพราะความดับแห่งนามรูป จึงมีความดับแห่งสฬายตนะ
เพราะมีความดับแห่งสฬายตนะ จึงมีความดับแห่งผัสสะ
เพราะมีความดับแห่งผัสสะ จึงมีความดับแห่งเวทนา
เพราะมีความดับแห่งเวทนา จึงมีความดับแห่งตัณหา
เพราะมีความดับแห่งตัณหา จึงมีความดับแห่งอุปาทาน
เพราะมีความดับแห่งอุปาทาน จึงมีความดับแห่งภพ
เพราะมีความดับแห่งภพ จึงมีความดับแห่งชาติ
เพราะมีความดับแห่งชาตินั่นแล ชรามรณะ โสกะปริเทวะทุกขะโทมนัส อุปายาสทั้งหลาย จึงดับสิ้น

ความดับลงแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมี ด้วยอาการอย่างนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เปรียบเหมือนต้นไม้ใหญ่ มีอยู่. ลำดับนั้น บุรุษพึงถือเอาจอบและ ตะกร้า มาแล้ว บุรุษนั้นพึงตัดต้นไม้นั้นที่โคน ครั้นตัดที่โคนแล้วพึงขุดเซาะ ครั้นขุดเซาะ แล้ว พึงรื้อขึ้น ซึ่งรากทั้งหลาย แม้ที่สุดเพียงเท่าก้านแฝก.

บุรุษนั้นตัดต้นไม้เป็นท่อนน้อยท่อนใหญ่
ครั้นตัดเป็นท่อนน้อยท่อนใหญ่แล้ว พึงผ่า
ครั้นผ่าแล้ว พึงกระทำให้เป็นซีก ๆ
ครั้นกระทำให้เป็นซีก ๆ แล้ว พึงผึ่งให้แห้งในลมและแดด
ครั้นพึ่งให้แห้งในลมและแดดแล้ว ย่อมเผาด้วยไฟ
ครั้นเผาด้วยไฟแล้วพึงกระทำให้เป็นขี้เถ้า
ครั้นกระทำให้เป็นขี้เถ้าแล้ว ย่อมโปรยไปตามลมอันพัดจัด หรือว่าพึงให้ลอยไปในกระแสน้ำอันเชี่ยว.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ด้วยการกระทำอย่างนี้ แลต้นไม้ใหญ่นั้น ก็จะพึงเป็นต้นไม้มีรากอัน ขาดแล้ว เหมือนต้นตาล ที่ถูกทำลายแล้วที่ขั้วแห่งยอด ถึงแล้วซึ่งความไม่มีไม่เป็น มีความไม่งอกอีกต่อไป เป็นธรรมดา ข้อนี้ฉันใด

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ข้อนี้ก็ฉันนั้น เมื่อภิกษุเป็นผู้มีปรกติเห็นโดยความเป็น อาทีนวะ (โทษอัน ต่ำทราม) ในธรรมทั้งหลาย อันเป็นที่ตั้งแห่งสังโยชน์อยู่ การหยั่งลงแห่งนามรูป ย่อมไม่มี. เพราะความดับแห่งนามรูป จึงมีความดับแห่งสฬายตนะ เพราะมีความดับแห่ง สฬายตนะ จึงมีความดับแห่งผัสสะ เพราะมีความดับแห่งผัสสะ จึงมีความดับแห่งเวทนา เพราะมีความดับ แห่งเวทนาจึงมี ความดับแห่งตัณหา เพราะมีความดับ

แห่งตัณหา จึงมีความดับแห่งอุปาทาน เพราะมีความดับแห่งอุปาทาน จึงมีความดับแห่ง ภพ เพราะมี ความดับแห่งภพ จึงมีความดับแห่งชาติ เพราะมีความดับแห่งชาตินั่นแล ชรามรณะ โสกะปริเทวะ ทุกขะโทมนัสอุปายาสทั้งหลาย จึงดับสิ้น ความดับลงแห่งกอง ทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมีด้วยอาการ อย่างนี้ ดังนี้ แล.


หน้า 141
ปฏิจจสมุปบาท ที่ตรัสระคนกับปัญจุปาทานขันธ์

เรื่องในนครกบิลพัสดุ์ เมื่อพระผู้มีพระภาคเจ้า ทรงขับภิกษุสงฆ์หมู่หนึ่ง ผู้ละโมบในลาภ สักการะ ให้ออก ไปพ้นแล้ว ภายหลังทรงรำพึง เมื่อภิกษุเหล่านี้มิได้เห็นพระศาสดาก็จะ หมุนไปผิดเหมือน ลูกโคไร้แม่ จึงน้อมพระทัยไปในทางที่จะว่ากล่าวตักเตือน ด้วยพระทัย อันอนุเคราะห์ ในลักษณะ ที่บาลี ใช้สำนวนว่า สหัมบดีพรหมเข้ามาอ้อนวอนให้ทรงกระทำ เช่นนั้น จึงทรงบันดาลด้วย อิทธาภิสังขาร ให้ภิกษุเหล่านั้นกล้าเข้ามาเฝ้าพระองค์ ทีละรูป สองรูป จนกระทั่งครบถ้วนแล้ว จึงตรัสพระพุทธ พจน์นี้ ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อาชีพต่ำ ที่สุด ในบรรดาอาชีพทั้งหลาย คือการ ขอทาน.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย คำสาปแช่งอย่างยิ่งในโลกนี้คือ คำสาปแช่งว่า"แกถือกระเบื้อง ในมือเที่ยว ขอทานเถอะ" ดังนี้

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย กุลบุตรทั้งหลาย เข้าถึงอาชีพนี้ เป็นผู้เป็นไปในอำนาจแห่ง ประโยชน์ เพราะ อาศัยอำนาจแห่งประโยชน์ ไม่ใช่เป็นคนหนีราชทัณฑ์ ไม่ใช่เป็นขอให้ โจรปล่อยตัว ไปบวช ไม่ใช่เป็น คนหนีหนี้ ไม่ใช่เป็นคนหนีภัย ไม่ใช่เป็นคนไร้อาชีพ จึงบวช อีกอย่าง หนึ่ง กุลบุตรนี้บวชแล้ว โดยที่คิดเช่นนี้ว่า เราทั้งหลายเป็นผู้ถูกหยั่ง เอาแล้ว โดยชาติ ชรา มรณะ โสกะ ปริเทวะ ทุกขะ โทมนัส อุปายาส ทั้งหลายเป็นผู้อัน ความทุกข์หยั่งเอาแล้ว มีความทุกข์เป็น เบื้องหน้า แล้ว ทำไฉน การทำที่สุดแห่ง

กองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ จะพึงปรากฏแก่เรา ดังนี้. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย! แต่ว่า กุลบุตร ผู้บวช แล้ว อย่างนี้ กลับเป็นผู้มากไปด้วยอภิชฌา มีราคะแก่กล้าในกามทั้งหลายมีจิต พยาบาท มีความดำริ แห่งใจ เป็นไปในทางประทุษร้าย มีสติอันลืมหลงแล้ว ไม่มีสัมป ชัญญะ มีจิตไม่ตั้งมั่นแล้ว มีจิตหมุนไปผิดแล้ว มีอินทรีย์อันตนไม่สำรวมแล้ว.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เปรียบเหมือนดุ้นฟืนจากเชิงตะกอน ที่เผาศพ ยังมีไฟติดอยู่ทั้งสอง ตรงกลาง ก็เปื้อนอุจจาระ ย่อมใช้ประโยชน์ เป็นไม้ในบ้านเรือนก็ไม่ได้ ย่อมใช้ประโยชน์ เป็นไม้ในป่าก็ไม่ได้ ข้อนี้ฉันใด ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เรากล่าวบุคคลนี้ว่ามีอุปมาเช่นนั้น คือ เป็นผู้เสื่อมจากโภคะแห่ง คฤหัสถ์ ด้วย ไม่ทำประโยชน์แห่งสมณะให้บริบูรณ์ ด้วย.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย! อกุศลวิตก (ความตริตรึกอันเป็นอกุศล) ๓ อย่างเหล่านี้มีอยู่ กล่าวคือ กามวิตก (ความตริตรึกในทางกาม) พยาบาทวิตก (ความตริตรึกในทาง พยาบาท) วิหิงสาวิตก(ความตริตรึกในทางทำผู้อื่นให้ลำบากโดยไม่เจตนา).

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย! อกุศลวิตกทั้ง ๓ อย่างนี้ ย่อมดับไปโดยไม่เหลือ เมื่อบุคคล มีจิต ตั้งมั่นแล้วด้วยดี ในสติปัฎฐานทั้ง ๔ หรือว่า เมื่อบุคคลเจริญอยู่ซึ่งสมาธิอันหานิมิต มิได้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ประโยชน์เพียงเท่านี้ก็พอแล้ว เพื่อการเจริญสมาธิอันหานิมิตมิได้. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อนิมิตตสมาธิ อันบุคคลเจริญแล้ว ทำให้มากแล้วย่อมเป็นสมาธิ มีผลใหญ่ มีอานิสงส์ใหญ่.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย! ทิฏฐิทั้งหลาย ๒ อย่างเหล่านี้ มีอยู่ กล่าวคือ ภวทิฏฐิและ วิภาวทิฏฐิ. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ในกรณีแห่งทิฏฐิทั้งสองอย่างนั้น อริยสาวกผู้ได้สดับแล้ว ย่อมพิจารณา ด้วยอาการอย่างนี้ว่า "ในโลกนี้ มีสิ่งใด ๆ บ้างไหมหนอ ที่เมื่อเรายึดถืออยู่ เราจักเป็นผู้หา โทษ มิได้?" ดังนี้. อริยสาวกนั้น ย่อมรู้ชัดอย่างนี้ว่า

"ในโลกนี้ ไม่มีสิ่งใด ๆ เลย ที่เมื่อเรายึดถืออยู่ เราจักเป็นผู้หาโทษมิได้"

(นตฺถิ นุ โข ตํ กิญฺจิ โลกสฺมึ ยมหํ อุปาทิยมาโน นวชฺชวา อสฺสํ) ดังนี้. อริยสาวกนั้น ย่อมรู้ชัดอย่าง นี้ว่า "เราเมื่อยึดถือ ก็ยึดถือซึ่งรูปนั่นเอง ซึ่งเวทนานั่นเอง ซึ่งสัญญานั่นเองซึ่งสังขารทั้งหลาย นั่นเอง ซึ่งวิญญาณ นั่นเอง. เพราะความยึดถือ (อุปาทาน)ของเรานั้นเป็นปัจจัย ก็จะพึงมีภพ เพราะ มีภพเป็นปัจจัย ก็จะพึงมีชาติ เพราะมีชาติเป็น ปัจจัย ชรามรณะ โสกะปริเทวะทุกขะ โทมนัส อุปายาส ทั้งหลายก็จะพึงมี ความเกิดขึ้น พร้อมแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ พึงมี ด้วยอาการอย่างนี้".

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เธอทั้งหลาย จะสำคัญความข้อนี้ว่าอย่างไร รูปเที่ยงหรือไม่เที่ยง ("ไม่เที่ยงพระเจ้าข้า!") ก็สิ่งใดไม่เที่ยง สิ่งนั้น เป็นทุกข์หรือเป็นสุขเล่า ("เป็นทุกข์ พระเจ้าข้า") ก็สิ่งใด ไม่เที่ยง เป็นทุกข์ มีความแปรปรวนเป็นธรรมดา ควรหรือหนอที่ จะตามเห็นสิ่งนั้นว่า นั่นของเรา นั่นเป็นเรา นั่นเป็นตัวตนของเรา?" ("ข้อนั้นหามิได้พระเจ้าข้า!")

(ในกรณีแห่งเวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ ก็มีการถามตอบด้วยข้อความ อย่างเดียวกัน ทุกตัวอักษร กับในกรณีแห่งรูป ต่างกันแต่ชื่อแห่งขันธ์ แต่ละขันธ์ เท่านั้น)

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เพราะเหตุนั้น ในเรื่องนี้ รูปอย่างใดอย่างหนึ่งทั้งที่เป็นอดีตอนาคต และ ปัจจุบัน อันมีอยู่ในภายในหรือภายนอกก็ดี หยาบหรือละเอียดก็ดี เลวหรือปราณีตก็ดี อยู่ห่างไกล หรืออยู่ใกล้ ก็ดี รูปทั้งหมดนั้น อันเธอทั้งหลายพึงเห็นด้วยปัญญา อันชอบ ตรงตามที่เป็นจริง (ยถาภูตสัมมัปปัญญา) อย่างนี้ว่า "นั่นไม่ใช่ของเรา นั่นไม่เป็นเรา นั่นไม่ใช่ตัวตนของเรา"  ดังนี้

เวทนาอย่างใดอย่างหนึ่ง ทั้งที่เป็นอดีต อนาคต และ ปัจจุบัน อันมีอยู่ในภายในหรือ ภายนอกก็ดี หยาบหรือละเอียดก็ดี เลวหรือปราณีตก็ดี อยู่ ห่างไกลหรืออยู่ใกล้ก็ดี เวทนาทั้งหมดนั้นอันเธอ ทั้งหลาย พึงเห็นด้วยปัญญาอันชอบ ตรงตามที่เป็นจริง อย่างนี้ว่า "นั่นไม่ใช่เรา

นั่นไม่เป็นเรา นั่นไม่ใช่ตัวตนของเรา" ดังนี้. สัญ ญาอย่างใดอย่างหนึ่งทั้งที่เป็นอดีต อนาคต และปัจจุบัน อันมีอยู่ในภายใน หรือภายนอกก็ดี หยาบหรือละเอียดก็ดี เลวหรือ ปราณีตก็ดี อยู่ห่างไกล หรืออยู่ใกล้ก็ดี สัญญาทั้งหมดนั้นอันเธอทั้งหลาย พึงเห็นด้วย ปัญญาอันชอบ ตรงตามที่เป็นจริง อย่างนี้ว่า "นั่นไม่ใช่เรา นั่นไม่เป็นเรา นั่นไม่ใช่ตัวตน ของเรา " ดังนี้.  

สังขารทั้งหลายเหล่าใดเหล่าหนึ่ง ทั้งที่เป็นอดีต อนาคต และปัจจุบัน อันมีอยู่ในภายใน หรือภายนอกก็ดี หยาบหรือละเอียดก็ดี เลวหรือปราณีตก็ดี อยู่ห่างไกลหรืออยู่ใกล้ก็ดี สังขารทั้งหมดนั้นอันเธอทั้งหลาย พึงเห็นด้วยปัญญาอันชอบ ตรงตามที่เป็นจริง อย่างนี้ ว่า "นั่นไม่ใช่เรา นั่นไม่เป็นเรา นั่นไม่ใช่ตัวตนของเรา" ดังนี้.

วิญญาณอย่างใด อย่างหนึ่ง ทั้งที่เป็นอดีต อนาคต และปัจจุบัน อันมีอยู่ในภายใน หรือ ภายนอกก็ดี หยาบหรือละเอียด ก็ดีเลวหรือปราณีตก็ดี อยู่ห่างไกลหรืออยู่ใกล้ก็ดี วิญญาณทั้งหมดนั้น อันเธอทั้งหลาย พึงเห็นด้วยปัญญา อันชอบตรงตามที่เป็นจริง อย่างนี้ว่า "นั่นไม่ใช่เรา นั่นไม่เป็นเรา นั่นไม่ใช่ตัวตนของเรา" ดังนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อริยสาวก ผู้ได้สดับแล้ว เห็นอยู่อย่างนี้ ย่อมเบื่อหน่ายแม้ในรูป แม้ใน เวทนา แม้ในสัญญา แม้ในสังขารทั้งหลาย แม้ในวิญญาณอริยสาวกนั้น เมื่อเบื่อ หน่าย ย่อม คลายกำหนัด เพราะความคลายกำหนัด ย่อมหลุดพ้น เมื่อหลุดพ้นแล้ว ย่อมมีญาณหยั่งรู้ว่าหลุดพ้นแล้ว. อริยสาวกนั้น ย่อมรู้ชัดอย่างนี้ว่า "ชาติสิ้นแล้ว พรหมจรรย์ อันเราอยู่จบแล้ว กิจที่ควรทำได้ทำ สำเร็จแล้ว กิจอื่นเพื่อความเป็นอย่างนี้ มิได้มีอีก" ดังนี้ แล.

หมวดที่สาม จบ

หน้า 144
หมวด ๔

ลำดับเรื่องเฉพาะหมวด
สำหรับปฏิจจสมุปบาทจากพระโอษฐ์ หมวดที่ ๔
ว่าด้วย ปฏิจจสมุปบาทเกิดได้เสมอ
ในชีวิตประจำวันของคนเรา
(มี ๑๒ เรื่อง)

มีเรื่อง :

ปฏิจจสมุปบาทจะมีได้แก่ทารกเฉพาะที่โตขึ้นถึงขนาดรู้สึกยึดถือในเวทนา--
ปัจจัยาการ แห่งเวทนาโดยละเอียด—
อายตนะคือจุดตั้งต้นของปฏิจจสมุปบาท --
การเกิดขึ้นแห่ง ไตรทวาร ขึ้นอยู่กับการเกิดขึ้นแห่งอวิชชาของปฏิจจสมุปบาท--
อวิชชาสัมผัสคือต้นเหตุอันแท้จริงของ ปฏิจจสมุปบาท--
นามรูปก้าวลงเมื่ออนุสัยก่อขึ้น--
ตัณหาเกิดขึ้น เมื่ออนุสัยก่อขึ้น--
ภพใหม่เกิดขึ้น เมื่ออนุสัยก่อขึ้น—
การหยั่งลงแห่งวิญ-ญาณเกิดมีขึ้นเมื่อเห็นสัญโญนิยธรรม โดยความเป็นอัสสาทะ—
การหยั่งลงแห่งวิญญาณ ไม่มีเพราะเห็นสัญโญชนิยธรรม โดยความเป็นอาทีวะ--
การเกิดแห่งโลก คือการเกิดแห่งกระแสปฏิจจสมุปบาท ที่เกิดขึ้นในใจคนทุกคราวไป--
การดับแห่งโลกคือการดับแห่ง กระแสปฏิจจสมุปบาท ที่ดับลงในใจคนทุกคราวไป.


หน้า 148

ปฏิจจสมุปบาทจากพระโอษฐ์  หมวดที่ ๔

ว่าด้วย ปฏิจจสมุปบาทเกิดได้เสมอ ในชีวิตประจำวันของคนเรา
ปฏิจจสมุปบาทจะมีได้ แก่ทารกเฉพาะที่โตขึ้นถึง ขนาดรู้สึกยึดถือ ในเวทนา

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เพราะการประจวบพร้อมแห่งปัจจัย ๓ ประการ การก้าวลงสู่ครรภ์ ของสัตว์ ผู้เกิด ในครรภ์ ย่อมมีขึ้น. ในกรณีนี้คือ แม้มารดาบิดาอยู่วมกันแต่มารดาไม่มีระดู ทั้งคันธัพพะ (สัตว์ที่จะ ปฏิสนธิในครรภ์) ก็ยังมิได้เข้าไปตั้งอยู่เฉพาะแล้ว การก้าวลงสู่ครรภ์ ของสัตว์ผู้เกิด ในครรภ์ ก็ยังมี ไม่ได้ก่อน. ในกรณีนี้ แม้มารดาบิดาอยู่ร่วมกัน ด้วย มารดาก็มีระดูด้วย แต่คันธัพพะ ยังไม่เข้าไปอยู่เฉพาะแล้ว การก้าวลงสู่ ครรภ์ของสัตว์ผู้เกิด ในครรภ์ ก็ยังมีไม่ได้ก่อน อยู่นั่นเอง.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย แต่ในกาลใด มารดา บิดาอยู่ร่วมกันด้วย มารดามีระดูด้วย คันธัพพะ เข้าไปตั้งอยู่ เฉพาะแล้วด้วย การก้าวลงสู่ ครรภ์ของสัตว์ผู้เกิดในครรภ์ ย่อมมีเพราะการประจวบ พร้อม แห่งปัจจัย ๓ ประการ ด้วยอาการอย่างนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มารดาย่อมบริหาร ซึ่งสัตว์ผู้เกิดในครรภ์นั้น ด้วยท้อง ตลอดเวลาเก้า เดือนบ้าง สิบเดือนบ้าง ด้วยความวิตกกังวลอันใหญ่หลวง เป็นภาระหนัก.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มารดาย่อม คลอดซึ่งทารกนั้น โดยกาลอันล่วงไปเก้าเดือนบ้าง สิบเดือนบ้าง ด้วยความวิตกกังวลอันใหญ่หลวง เป็นภาระหนัก เลี้ยงแล้วซึ่งทารกอันเป็น ผู้เกิดแล้วนั้น ด้วยโลหิตแห่งตน.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย! ในอริยวินัย สิ่งที่เรียกว่า "โลหิต" นั้น หมายถึงน้ำนมแห่งมารดา.
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย กุมารนั้น อาศัยความเจริญและความเติบโต แห่งอินทรีย์ทั้งหลายแล้ว เล่นอยู่ ด้วยของเล่นสำหรับทารก กล่าวคือ เล่นไถน้อย ๆ เล่นหม้อข้าวหม้อแกง เล่นของ เล่นชื่อ โมกขจิกะ๑ เล่นกังหันลมน้อย ๆ เล่นตวงทรายด้วยใบไม้เล่นรถน้อยๆเล่นธนูน้อ ๆ.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย! กุมารนั้น อาศัยความเจริญและความเติบโต แห่งอินทรีย์ทั้งหลายแล้ว เป็นผู้เอิบ อิ่มเพียบพร้อมด้วยกามคุณห้า ให้เขาบำเรออยู่ทางตา ด้วยรูปทั้งหลาย ทางหู ด้วยเสียง ทั้งหลาย ทางจมูก ด้วยกลิ่นทั้งหลาย ทางลิ้น ด้วยรสทั้งหลาย และ ทางกาย ด้วยสัมผัส ทางผิวหนัง ทั้งหลาย ล้วนแต่น่าปรารถนาน่ารักใคร่ น่าพอใจ มีภาวะเป็นที่ตั้ง แห่งความรัก เป็นที่เข้าไปตั้งอาศัยอยู่แห่งความใคร่เป็นที่ตั้งแห่งความกำหนัดนำมาซึ่ง ความรัก.

กุมารนั้น ครั้นเห็นรูปด้วยตาแล้ว.. ได้ยินเสียงด้วยหูแล้ว...รู้สึกกลิ่นด้วยจมูกแล้ว... ลิ้มรสด้วย ลิ้นแล้ว… ถูกต้องสัมผัสทางผิวหนังด้วยผิวกายแล้ว… รู้แจ้งธัมมารมณ์ด้วยใจ แล้ว ย่อม กำหนัด ยินดี ในรูปและเสียง เป็นต้นอันมีลักษณะเป็นที่ตั้งแห่งความรัก ย่อม ขัดเคือง ในรูปและเสียง เป็นต้น อันมีลักษณะเป็นที่ตั้งแห่งความชัง.

กุมารนั้น ย่อมมีจิตใจด้อยด้วยคุณธรรม อยู่โดยปราศจากสติอันเข้าไปตั้งไว้ในกายด้วย ย่อมไม่รู้ชัด ตามที่เป็นจริง ซึ่งเจโตวิมุตติ ปัญญา-วิมุตติ อันเป็นที่ดับโดยไม่เหลือ แห่งธรรมอันเป็นบาป อกุศล ทั้งหลายด้วย.

กุมารนั้น เมื่อประกอบด้วยความยินดี และความยินร้ายอยู่เช่นนี้แล้ว เสวยอยู่ซึ่งเวทนาใด ๆ เป็นสุข ก็ตาม เป็นทุกข์ก็ตาม ไม่ใช่ทุกข์ไม่ใช่สุขก็ตาม เขาย่อมเพลิดเพลิน พร่ำสรรเสริญ เมาหมกอยู่ ซึ่งเวทนานั้น ๆ เมื่อเป็นผู้เพลิดเพลิน พร่ำสรรเสริญ เมาหมกอยู่ ซึ่ง เวทนา นั้น ๆ นันทิ (กำหนัดยินดีที่ได้ตามอยาก) ย่อมบังเกิดขึ้น นันทิใดเป็นไป ในเวทนาทั้งหลาย นันทินั้น คือ อุปาทาน เพราะอุปาทาน ของกุมารนั้นเป็นปัจจัย จึงมีภพ เพราะมีภพเป็นปัจจัย จึงมีชาติ เพราะมีชาติเป็นปัจจัย ชรามรณะ โสกะ ปริเทวะทุกขะโทมนัสอุปายาสทั้งหลาย จึงเกิดขึ้น ครบถ้วน ความเกิดขึ้นพร้อมแห่ง กองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมีด้วยอาการอย่างนี้ แล.

หมายเหตุผู้รวบรวม ผู้ศึกษาพึงสังเกตใจความสำคัญ ที่สุดจากพระ-พุทธภาษิตนี้ไว้ ๒ ประการ คือ เด็กโตพอที่จะรู้จักยึดมั่นในเวทนา จึงจะเกิดกระแสแห่งปฏิจจสมุปบาท ด้วย อำนาจแห่ง อวิชชา ในจิตใจเด็กนั้นได้ นี้อย่างหนึ่ง อีกอย่างหนึ่งข้อความตอนท้าย แสดง ให้เห็นชัดอยู่แล้วว่า สิ่งที่เรียกว่า ภพ ก็ดี ชาติ ก็ดี เพิ่งเกิดมีเมื่อตอนยึดมั่นในเวทนานั้น ๆ หาใช่มีเมื่อเด็กคลอดจาก ท้องแม่ เหมือนดังที่เข้าใจกันอยู่ในภาษาคนธรรมดาพูดไม่.

ดังนั้น คำพูดในภาษาปฏิจจสมุปบาทนี้ตรัสไว้โดย ภาษาธรรมแท้ ภพ ชาติ มีทุกคราว ที่ยึดมั่น ในเวทนา. ชรามรณะ มีได้แม้แก่เด็ก ๆ เพราะมีความหมายในภาษาธรรม อีกนั่น เอง ได้แก่ปัญหา หนักใจต่าง ๆ ที่เกิดมาจาก "ความหมาย" ของคำว่า "แก่-ตาย" ซึ่งเป็น สิ่งที่ทำให้เกิดทุกข์ใจ ได้จริง เป็นความแก่ หรือความตายที่ถูกยึดถือ ให้มามี อำนาจเหนือ จิตใจของเขา. เมื่อผู้ศึกษา เข้าใจความจริงอันลึกซึ้งนี้แล้ว การศึกษาเรื่องปฏิจจสมุปบาท ก็มีทางที่จะเป็นไปได้ง่ายขึ้น. ขอให้สนใจทบทวนเป็นพิเศษ.


หน้า 152
ปัจจยาการแห่งเวทนา โดยละเอียด

(หลังจากที่ได้ทรงประทับอยู่ด้วยการหลีกเร้น เป็นเวลากึ่งเดือน เสด็จออกจากที่หลีกเร้น นั้นแล้ว ได้ตรัสว่า)

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย! เราได้อยู่แล้วโดยประเทศ๒แห่งวิหารธรรม อย่างเดียวกันกับวิหาร ธรรม ที่เราเคยอยู่แล้ว เมื่อตรัสรู้แล้วใหม่ ๆ.

เมื่ออยู่โดยวิหารธรรมอย่างนี้ เราย่อมรู้ชัดอย่างนี้ว่า
เวทนา ย่อมมี เพราะปัจจัยคือ มิจฉาทิฏฐิบ้าง -สัมมาทิฏฐิบ้าง
เวทนา ย่อมมี เพราะปัจจัยคือ มิจฉาสังกัปปะบ้าง -สัมมาสังกัปปะบ้าง
เวทนา ย่อมมี เพราะปัจจัยคือ มิจฉาวาจาบ้าง -สัมมาวาจาบ้าง
เวทนา ย่อมมี เพราะปัจจัยคือ มิจฉากัมมันตะบ้าง -สัมมากัมมันตะบ้าง
เวทนา ย่อมมี เพราะปัจจัยคือ มิจฉาอาชีวะบ้าง -สัมมาอาชีวะบ้าง
เวทนา ย่อมมี เพราะปัจจัยคือ มิจฉาวายามะบ้าง -สัมมาวายามะบ้าง
เวทนา ย่อมมี เพราะปัจจัยคือ มิจฉาสติบ้าง - สัมมาสติบ้าง
เวทนา ย่อมมี เพราะปัจจัยคือ มิจฉาสมาธิบ้าง -สัมมาสมาธิบ้าง
เวทนา ย่อมมี เพราะปัจจัยคือ ฉันทะบ้าง
เวทนา ย่อมมี เพราะปัจจัยคือ วิตกบ้าง
เวทนา ย่อมมี เพราะปัจจัยคือ สัญญาบ้าง
เวทนา ย่อมมี เพราะปัจจัยคือ ฉันทะ วิตก และสัญญา ที่ยังไม่เข้าไปสงบรำงับบ้าง
เวทนา ย่อมมี เพราะปัจจัยคือ ฉันทะ วิตก และสัญญาที่เข้าไปสงบ รำงับแล้วบ้าง
เวทนา ย่อมมี เพราะปัจจัยคือ การบรรลุถึงฐานะ ที่ได้พยายามเพื่อจะบรรลุถึงบ้าง" ดังนี้.
(อีกสูตรหนึ่ง๑ได้ตรัสโดยข้อความ ที่แปลกออกไปอีกบางประการว่า)

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย! เราได้อยู่แล้ว โดยประเทศแห่งวิหารธรรม อย่างเดียวกันกับวิหาร ธรรม ที่เราเคยอยู่แล้วเมื่อตรัสรู้ใหมๆ เมื่ออยู่โดยวิหารธรรมอย่างนี้ เราย่อมรู้ชัดอย่างนี้ว่า
เวทนาย่อมมี เพราะปัจจัยคือมิจฉาทิฏฐิบ้าง
              -ความเข้าไปสงบรำงับแห่งมิจฉาทิฏฐิบ้าง
เวทนาย่อมมี เพราะปัจจัยคือสัมมาทิฏฐิบ้าง
              -ความเข้าไปสงบรำงับแห่งสัมมาทิฏฐิบ้าง
เวทนาย่อมมี เพราะปัจจัยคือมิจฉาสังกัปปะบ้าง
              -ความเข้าไปสงบรำงับแห่งมิจฉาสังกัปปะบ้าง
เวทนาย่อมมี เพราะปัจจัยคือสัมมาสังกัปปะบ้าง
              -ความเข้าไปสงบรำงับแห่งสัมมาสังกัปปะบ้าง
เวทนาย่อมมี เพราะปัจจัยคือมิจฉาวาจาบ้าง
              -ความเข้าไปสงบรำงับแห่งมิจฉาวาจาบ้าง
เวทนาย่อมมี เพราะปัจจัยคือสัมมาวาจาบ้าง
              -ความเข้าไปสงบรำงับแห่งสัมมาวาจาบ้าง
เวทนาย่อมมี เพราะปัจจัยคือมิจฉากัมมันตะบ้าง
             -ความเข้าไปสงบรำงับแห่งมิจฉากัมมันตะบ้าง
เวทนาย่อมมี เพราะปัจจัยคือสัมมากัมมันตะบ้าง
              -ความเข้าไปสงบรำงับแห่งสัมมากัมมันตะบ้าง
เวทนาย่อมมี เพราะปัจจัยคือมิจฉาอาชีวะบ้าง
              -ความเข้าไปสงบรำงับแห่งมิจฉาอาชีวะบ้าง
เวทนาย่อมมี เพราะปัจจัยคือสัมมาอาชีวะบ้าง
              -ความเข้าไปสงบรำงับ แห่งสัมมาอาชีวะบ้าง
เวทนาย่อมมี เพราะปัจจัยคือมิจฉาวายามะบ้าง
              -ความเข้าไปสงบรำงับ แห่งมิจฉาวายามะบ้าง
เวทนาย่อมมี เพราะปัจจัยคือสัมมาวายามะบ้าง
              -ความเข้าไปสงบรำงับ แห่งสัมมาวายามะบ้าง
เวทนาย่อมมี เพราะปัจจัยคือมิจฉาสติบ้าง
              -ความเข้าไปสงบรำงับ แห่งมิจฉาสติบ้าง
เวทนาย่อมมี เพราะปัจจัยคือสัมมาสติบ้าง
              -ความเข้าไปสงบรำงับ แห่งสัมมาสติบ้าง
เวทนาย่อมมี เพราะปัจจัยคือมิจฉาสมาธิบ้าง
              -ความเข้าไปสงบรำงับ แห่งมิจฉาสมาธิบ้าง
เวทนาย่อมมี เพราะปัจจัยคือสัมมาสมาธิบ้าง
              -ความเข้าไปสงบรำงับ แห่งสัมมาสมาธิบ้าง
เวทนาย่อมมี เพราะปัจจัยคือฉันทะบ้าง
              -ความเข้าไปสงบรำงับ แห่งฉันทะบ้าง
เวทนาย่อมมี เพราะปัจจัยคือวิตกบ้าง
              -ความเข้าไปสงบรำงับ แห่งวิตกบ้าง
เวทนาย่อมมี เพราะปัจจัยคือสัญญาบ้าง
              -ความเข้าไปสงบรำงับ แห่งสัญญาบ้าง
เวทนาย่อมมี เพราะปัจจัยคือฉันทะ
              วิตกและสัญญาที่ยังไม่เข้าไปสงบรำงับบ้าง
เวทนาย่อมมี เพราะปัจจัยคือฉันทะ
              วิตกและสัญญา ที่เข้าไปสงบรำงับแล้วบ้าง
เวทนาย่อมมี เพราะปัจจัยคือการบรรลุถึง
              ฐานะที่ได้พยายามเพื่อจะบรรลุถึงบ้าง" ดังนี้.



หน้า 156
อายตนะ คือ จุดตั้งต้นของปฏิจจสมุปบาท

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย!
เมื่อมือทั้งหลาย มีอยู่ การจับและการวาง ก็ปรากฏ
เมื่อเท้าทั้งหลาย มีอยู่ การก้าวไปและการถอยกลับ ก็ปรากฏ
เมื่อข้อแขนขาทั้งหลายมีอยู่ การคู้เข้าและ การเหยียดออก ก็ปรากฏ
เมื่อท้องไส้ มีอยู่ ความหิวและความกระหาย ก็ปรากฏ นี้ฉันใด

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย!  
เมื่อจักษุ มีอยู่ สุขและทุกข์อันเป็นภายใน ย่อมเกิดขึ้น เพราะจักขุสัมผัสเป็นปัจจัย
เมื่อโสตะ มีอยู่ สุขและทุกข์อันเป็นภายใน ย่อมเกิดขึ้น เพราะโสตะสัมผัสเป็นปัจจัย
เมื่อฆานะ มีอยู่ สุขและทุกข์อันเป็นภายใน ย่อมเกิดขึ้น เพราะฆานสัมผัสเป็นปัจจัย
เมื่อชิวหา มีอยู่ สุขและทุกข์อันเป็นภายใน ย่อมเกิดขึ้น เพราะชิวหาสัมผัสเป็นปัจจัย
เมื่อกายะ มีอยู่ สุขและทุกข์อันเป็นภายใน ย่อมเกิดขึ้น เพราะกายสัมผัสเป็นปัจจัย
เมื่อมโน มีอยู่ สุขและทุกข์อันเป็นภายใน ย่อมเกิดขึ้น เพราะมโนสัมผัสเป็นปัจจัย ฉันนั้นเหมือนกัน.
(ต่อไปนี้ เป็นปฏิปักขนัย จากข้างบน)

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย!
เมื่อ มือ ทั้งหลาย ไม่มี การจับและการวาง ก็ไม่ปรากฏ
เมื่อ เท้า ทั้งหลาย ไม่มี การก้าวไปและการถอยกลับ ก็ไม่ปรากฏ
เมื่อ ข้อแขนขา ทั้งหลาย ไม่มี การคู้เข้าและการเหยียดออก ก็ไม่ปรากฏ
เมื่อ ท้องไส้ ไม่มี ความหิวและความกระหาย ก็ไม่ปรากฏ นี้ฉันใด

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย!
เมื่อจักษุ ไม่มี สุขและทุกข์อันเป็นภายใน ย่อมไม่เกิดขึ้น เพราะจักขุสัมผัสเป็นปัจจัย
เมื่อโสตะ ไม่มี สุขและทุกข์อันเป็นภายใน ย่อมไม่เกิดขึ้น เพราะโสตะสัมผัสเป็นปัจจัย
เมื่อฆานะ ไม่มี สุขและทุกข์อันเป็นภายใน ย่อมไม่เกิดขึ้น เพราะฆานสัมผัสเป็นปัจจัย
เมื่อชิวหา ไม่มี สุขและทุกข์อันเป็นภายใน ย่อมไม่เกิดขึ้น เพราะชิวหาสัมผัสเป็นปัจจัย
เมื่อกายะ ไม่มี สุขและทุกข์อันเป็นภายใน ย่อมไม่เกิดขึ้น เพราะกายสัมผัสเป็นปัจจัย
เมื่อมโน ไม่มี สุขและทุกข์อันเป็นภายใน ย่อมไม่เกิดขึ้น เพราะมโนสัมผัสเป็นปัจจัย
ฉันนั้นเหมือนกัน.
... ... ... ...
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย!
เมื่อมือทั้งหลาย มี การจับและการวาง ก็มี
เมื่อเท้าทั้งหลาย มี การก้าวไปและการถอยกลับ ก็มี
เมื่อข้อแขนขาทั้งหลาย มี การคู้เข้าและการเหยียดออก ก็มี
เมื่อท้องไส้ มี ความหิวและความกระหาย ก็มี นี้ฉันใด

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย!
เมื่อจักษุ มีอยู่ สุขและทุกข์อันเป็นภายใน ย่อมเกิดขึ้น เพราะจักขุสัมผัส เป็นปัจจัย
เมื่อโสตะ มีอยู่ สุขและทุกข์อันเป็นภายใน ย่อมเกิดขึ้น เพราะโสตะสัมผัสเป็นปัจจัย
เมื่อฆานะ มีอยู่สุขและทุกข์อันเป็นภายใน ย่อมเกิดขึ้น เพราะฆานสัมผัสเป็นปัจจัย
เมื่อชิวหา มีอยู่ สุขและทุกข์อันเป็นภายใน ย่อมเกิดขึ้น เพราะชิวหาสัมผัสเป็นปัจจัย
เมื่อกายะ มีอยู่ สุขและทุกข์อันเป็นภายใน ย่อมเกิดขึ้น เพราะกายสัมผัสเป็นปัจจัย
เมื่อมโน มีอยู่ สุขและทุกข์อันเป็นภายใน ย่อมเกิดขึ้นเพราะ มโนสัมผัส เป็นปัจจัย ฉันนั้นเหมือนกัน.

(ต่อไปนี้ เป็นปฏิปักขนัย จากข้างบน)

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย!
เมื่อมือทั้งหลาย ไม่มี การจับและการวาง ก็ไม่มี
เมื่อเท้าทั้งหลาย ไม่มี การก้าวไปและการถอยกลับ ก็ไม่มี
เมื่อข้อแขนขาทั้งหลายไม่มี การคู้เข้าและการ เหยียดออก ก็ไม่มี
เมื่อท้องไส้ ไม่มี ความหิวและความกระหายก็ไม่มี นี้ฉันใด

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย!
เมื่อจักษุไม่มี สุขและทุกข์อันเป็นภายในก็ไม่เกิดขึ้น เพราะจักขุ สัมผัสเป็นปัจจัย
เมื่อโสตะ ไม่มี สุขและทุกข์อันเป็นายในก็ไม่เกิดขึ้น เพราะโสตะสัมผัสเป็นปัจจัย
เมื่อฆานะ ไม่มี สุขและทุกข์อันเป็นภายในก็ไม่เกิดขึ้น เพราะฆานสัมผัสเป็นปัจจัย
เมื่อชิวหา ไม่มี สุขและทุกข์อันเป็นภายในก็ไม่เกิดขึ้น เพราะชิวหาสัมผัสเป็นปัจจัย
เมื่อกายะ ไม่มี สุขและทุกข์อันเป็นภายในก็ไม่เกิดขึ้น เพราะกายสัมผัสเป็นปัจจัย
เมื่อมโน ไม่มี สุขและทุกข์อันเป็นภายในก็ไม่เกิดขึ้น เพราะมโนสัมผัสเป็นปัจจัย
ฉันนั้นเหมือนกัน ดังนี้แล.



หน้า 158
การเกิดขึ้นแห่งไตรทวาร (กาย วาจา ใจ)
ขึ้นอยู่กับการเกิดขึ้นแห่งอวิชชาของปฏิจจสมุปบาท

ถูกแล้ว ถูกแล้ว อานนท์ ตามที่สารีบุตรเมื่อตอบปัญหาในลักษณะนั้นเช่นนั้น ๒ ชื่อว่าได้ ตอบโดยชอบ. ดูก่อนอานนท์ สุขและทุกข์นั้น เรากล่าวว่า

เป็นเพียงสิ่งที่อาศัย ปัจจัยอย่างใดอย่างหนึ่งแล้วเกิดขึ้น (เรียกว่าปฏิจจสมุปปันน-ธรรม). สุข และ ทุกข์ นั้นอาศัยปัจจัยอะไรเล่า สุขและทุกข์นั้น อาศัยปัจจัยคือ ผัสสะผู้กล่าวอย่างนี้แล ชื่อว่า กล่าวตรงตามที่เรากล่าว ไม่เป็นการกล่าวตู่เรา ด้วยคำไม่จริง แต่เป็นการกล่าวโดยถูกต้อง และสหธรรมมิก บางคนที่กล่าวตาม ก็จะไม่พลอยกลายเป็นผู้ ควรถูกติไปด้วย.

ดูก่อนอานนท์ ในบรรดาสมณพราหมณ์ ที่กล่าวสอนเรื่องกรรมทั้งสี่พวกนั้น สมณพราหณ์ ที่กล่าวสอนเรื่องกรรมพวกใด ย่อมบัญญัติ สุขและทุกข์ ว่าเป็นสิ่งที่ตนทำเอาด้วย ตนเอง แม้สุขและทุกข์ ที่พวกเขาบัญญัตินั้น ก็ยังต้องอาศัยผัสสะเป็นปัจจัย จึงเกิดมีได้

สมณพราหณ์ที่กล่าวสอนเรื่องกรรม พวกใด ย่อมบัญญัติ  สุขและทุกข์ ว่าเป็นสิ่งที่ผู้อื่น ทำให้ แม้สุขและทุกข์ที่พวกเขาบัญญัตินั้น ก็ยังต้องอาศัยผัสสะเป็นปัจจัย จึงเกิดมีได้

สมณพราหณ์ที่กล่าวสอนเรื่องกรร พวกใดย่อมบัญญัติ สุขและทุกข์ว่าเป็นสิ่งที่ตนทำเอา ด้วยตนเองด้วย ผู้อื่นทำให้ด้วย แม้สุขและทุกข์ ที่พวกเขาบัญญัตินั้น ก็ยังต้องอาศัย ผัสสะเป็นปัจจัย จึงเกิดมีได้

ถึงแม้สมณพราหมณ์ ที่กล่าวสอนเรื่องกรรมพวกใด ย่อม บัญญัติ สุขและทุกข์ ว่าไม่ใช่ ทำเองหรือใครทำให้ก็เกิดขึ้นได้ ก็ตาม แม้สุขและ ทุกข์ที่พวกเขาบัญญัตินั้น ก็ยังต้อง อาศัยผัสสะเป็นปัจจัย จึงเกิดมีได้ อยู่นั่นเอง.

ดูก่อนอานนท์ ในบรรดาสมณพราหมณ์ ที่กล่าวสอนเรื่องกรรมทั้งสี่พวกนั้น

สมณพราหณ์ ที่กล่าว สอนเรื่องกรรมพวกใด ย่อมบัญญัติสุขและทุกข์ ว่าเป็นสิ่งที่ตน ทำเอาด้วย ตนเอง สมณพราหมณ์พวกนั้นหนา เว้นผัสสะเสียแล้ว จะรู้สึกต่อสุขและทุกข์ นั้นได้ ดังนั้นหรือ นั่นไม่ใช่ฐานะที่จักมีได้ ถึงแม้สมณพราหณ์ ที่กล่าวสอนเรื่องกรรม พวกใด ย่อมบัญญัติสุข และทุกข์ ว่าเป็นสิ่งที่ผู้อื่นทำให้ก็ตาม สมณพราหมณ์

พวกนั้นหนา เว้นผัสสะเสียแล้ว จะรู้สึกต่อสุขและทุกข์นั้นได้ ดังนั้นหรือ นั่นไม่ใช่ฐานะ ที่จักมีได้ ถึงแม้สมณพราหณ์ที่กล่าวสอนเรื่องกรรมพวกใด ย่อมบัญญัติสุขและทุกข์ ว่าเป็นสิ่งที่ตนทำเอา ด้วยตนเองด้วย ผู้อื่นทำให้ด้วย ก็ตาม สมณพราหมณ์พวกนั้นหนา เว้นผัสสะเสียแล้ว จะรู้สึกต่อสุข และทุกข์นั้นได้

ดังนั้นหรือ นั่นไม่ใช่ฐานะที่จักมีได้ ถึงแม้สมณพราหณ์ที่กล่าวสอนเรื่องกรรมพวกใด ย่อม บัญญัติสุขและทุกข์ ว่าไม่ใช่ทำเองหรือใครทำให้ก็เกิดขึ้นได้ ก็ตาม สมณพราหมณ์พวก นั้นหนาเว้นผัสสะเสียแล้ว จะรู้สึกต่อสุขและทุกข์นั้นได้ ดังนั้นหรือ นั่นไม่ใช่ฐานะที่จัก มีได้

ดูก่อนอานนท์ เมื่อกาย (กายทวารที่ทำหน้าที่อยู่ด้วยอวิชชา) ก็ตามมีอยู่ สุขและทุกข์อัน เป็นภายใน ย่อมบังเกิดขึ้น เพราะกายสัญเจตนา (ความจงใจที่เป็นไปทางกาย) เป็นเหตุ.

ดูก่อนอานนท์! เมื่อวาจา (วจีทวารที่ทำหน้าที่อยู่ด้วยอวิชชา) ก็ตามมีอยู่ สุขและทุกข์อัน เป็นภายใน ย่อมบังเกิดขึ้น เพราะวจีสัญเจตนา (ความจงใจที่เป็นไปทางวาจา) เป็นเหตุ.

ดูก่อนอานนท์! เมื่อมโน (มโนทวารที่ทำหน้าที่อยู่ด้วยอวิชชา) ก็ตามมีอยู่ สุขและทุกข์อัน เป็นภายใน ย่อมบังเกิดขึ้น เพราะมโนสัญเจตนา (ความจงใจที่เป็นไปทางใจ) เป็นเหตุ.

ดูก่อนอานนท์ เพราะอวิชชาเป็นปัจจัยนั่นเทียว ธรรมชาติทางฝ่ายจิต ย่อมปรุงแต่งให้เกิด กายสังขาร (อำนาจที่ทำให้เกิดการเป็นไปทางกาย) ซึ่งเป็นปัจจัยให้สุขและทุกข์อัน เป็นภายในเกิดขึ้น โดยตนเองบ้าง

ดูก่อนอานนท์ เพราะอวิชชาเป็นปัจจัยนั่นเทียว ธรรมชาติทางฝ่ายจิต ย่อมปรุงแต่งให้เกิด กายสังขาร ซึ่งเป็นปัจจัยให้สุข และทุกข์อันเป็นภายในเกิดขึ้น โดยอาศัยการกระตุ้นจาก ผู้อื่นบ้าง

ดูก่อนอานนท์ เพราะอวิชชาเป็นปัจจัยนั่นเทียว ธรรมชาติทางฝ่ายจิต ย่อมปรุงแต่งให้เกิด กายสังขาร ซึ่งเป็นปัจจัยให้สุข และทุกข์อันเป็นภายในเกิดขึ้น โดยรู้สึกตัวอยู่บ้าง

ดูก่อนอานนท์ เพราะอวิชชาเป็นปัจจัยนั่นเทียว ธรรมชาติทางฝ่ายจิต ย่อมปรุงแต่งให้เกิด กายสังขาร ซึ่งเป็นปัจจัยให้สุข และทุกข์อันเป็นภายในเกิดขึ้น โดยไม่รู้สึกตัวอยู่บ้าง

ดูก่อนอานนท์ เพราะอวิชชาเป็นปัจจัยนั่นเทียว ธรรมชาติทางฝ่ายจิตย่อมปรุงแต่งให้เกิด วจีสังขาร (อำนาจที่เกิดการเป็นไปทางวาจา) ซึ่งเป็นปัจจัยให้สุขและทุกข์อันเป็นภายใน เกิดขึ้น โดยตนเองบ้าง

ดูก่อนอานนท์ เพราะอวิชชาเป็นปัจจัยนั่นเทียว ธรรมชาติทางฝ่ายจิต ย่อมปรุงแต่งให้เกิด วจีสังขาร ซึ่งเป็นปัจจัยให้สุข และทุกข์อันเป็นภายในเกิดขึ้น โดยอาศัยการกระตุ้นจาก ผู้อื่นบ้าง

ดูก่อนอานนท์ เพราะอวิชชาเป็นปัจจัยนั่นเทียว ธรรมชาติทางฝ่ายจิต ย่อมปรุงแต่งให้เกิด วจีสังขาร ซึ่งเป็นปัจจัยให้สุข และทุกข์อันเป็นภายในเกิดขึ้น โดยรู้สึกตัวอยู่บ้าง

ดูก่อนอานนท์ เพราะอวิชชาเป็นปัจจัยนั่นเทียว ธรรมชาติทางฝ่ายจิต ย่อมปรุงแต่งให้เกิด วจีสังขาร ซึ่งเป็นปัจจัยให้สุข และทุกข์อันเป็นภายในเกิดขึ้น โดยไม่รู้สึกตัว อยู่บ้าง

ดูก่อนอานนท์ เพราะอวิชชาเป็นปัจจัยนั่นเทียว ธรรมชาติทางฝ่ายจิต ย่อมปรุงแต่งให้เกิด มโนสังขาร (อำนาจที่เกิดการเป็นไปทางใจ) ซึ่งเป็นปัจจัยให้สุขและทุกข์ อันเป็นภายใน เกิดขึ้น โดยตนเองบ้าง

ดูก่อนอานนท์ เพราะอวิชชาเป็นปัจจัยนั่นเทียว ธรรมชาติทางฝ่ายจิตย่อมปรุงแต่งให้เกิด มโนสังขาร ซึ่งเป็นปัจจัยให้สุข และทุกข์อันเป็นภายในเกิดขึ้น โดยอาศัยการกระตุ้นจาก ผู้อื่นบ้าง

ดูก่อนอานนท์ เพราะอวิชชาเป็นปัจจัยนั่นเทียว ธรรมชาติทางฝ่ายจิต ย่อมปรุงแต่งให้เกิด มโนสังขาร ซึ่งเป็นปัจจัยให้สุข และทุกข์อันเป็นภายในเกิดขึ้น โดยรู้สึกตัวอยู่บ้าง

ดูก่อนอานนท์ เพราะอวิชชาเป็นปัจจัยนั่นเทียว ธรรมชาติทางฝ่ายจิต ย่อมปรุงแต่งให้เกิด มโนสังขาร ซึ่งเป็นปัจจัยให้สุข และทุกข์อันเป็นภายในเกิดขึ้น โดยไม่รู้สึกตัวอยู่บ้าง

ดูก่อนอานนท์ อวิชชา เป็นตัวการ ที่แทรกแซงแล้ว ในธรรมทั้งหลายเหล่านั้น.
ดูก่อนอานนท์ เพราะความจางคลายดับไปไม่เหลือ แห่งอวิชชานั้นนั่นเทียว กาย (กายทวาร ที่ทำหน้าที่อยู่ด้วยอวิชชา) นั้น ย่อมไม่มีเพื่อความเป็นปัจจัยให้สุข และทุกข์ อันเป็นภายใน เกิดขึ้น.

ดูก่อนอานนท์ เพราะความจางคลายดับไปไม่เหลือ แห่งอวิชชานั้นนั่นเทียว วาจา (วจีทวารที่ทำ หน้าที่ อยู่ด้วยอวิชชา) นั้น ย่อมไม่มี เพื่อความเป็นปัจจัยให้สุขและทุกข์ อันเป็นภายในเกิดขึ้น.

ดูก่อนอานนท์ เพราะความจางคลายดับไปไม่เหลือ แห่งอวิชชานั้นนั่นเทียว มโน (มโนทวาร ที่ทำหน้าที่อยู่ด้วยอวิชชา) นั้น ย่อมไม่มีเพื่อความเป็นปัจจัยให้สุขและทุกข์ อันเป็นภายใน เกิดขึ้น.

ดูก่อนอานนท์ เพราะความจางคลายดับไปไม่เหลือ แห่งอวิชชานั้นนั่นเทียว สัญเจตนา ในฐานะ ที่เป็นเขต (ที่เกิดที่งอกแห่งสุขและทุกข์ในภายใน) ก็ดี ในฐานะที่เป็นวัตถุ (ที่ตั้งที่อาศัยแห่งสุข และทุกข์ในภายใน) ก็ดี ในฐานะอายตนะ (ปัจจัยโดยตรงแห่งสุข และทุกข์ในภายใน) ก็ดี ในฐานะ ที่เป็นอธิกรณะ (เครื่องมือกระทำให้เกิดสุข และทุกข์ใน ภายใน) ก็ดี ย่อมไม่มีเพื่อความเป็นปัจจัยให้สุข และทุกข์อันเป็นภายในเกิดขึ้น ดังนี้ แล.


หน้า 163
อวิชชาสัมผัสคือต้นเหตุอันแท้จริงของปฏิจจสมุปบาท

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณะหรือพราหมณ์เหล่าใดเหล่าหนึ่ง เมื่อสำคัญเห็น ย่อมสำคัญ เห็นซึ่ง อัตตา (ตน) มีอย่างต่าง ๆ สมณพราหมณ์เหล่านั้นทั้งหมด ย่อม

สำคัญเห็นซึ่งอุปาทานขันธ์ทั้ง 5 อย่างนั้นบ้าง หรือว่า ย่อมสำคัญเห็นซึ่งอุปาทานขันธ์ ขันธ์ใด ขันธ์หนึ่ง ในบรรดาปัญจุปาทานขันธ์เหล่านั้นบ้าง (ว่าเป็นอัตตา).

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย! อุปาทานขันธ์ทั้ง ๕ เป็นอย่างไรเล่า?
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ในโลกนี้ ปุถุชนผู้มิได้สดับแล้ว ไม่เห็นพระอริยเจ้าทั้งหลาย ไม่ฉลาด ในธรรมของ พระอริยเจ้าไม่ได้ รับการแนะนำในธรรม ของพระอริยเจ้า ไม่เห็นสัปบุรุษทั้ง หลาย ไม่ฉลาด ในธรรมของ สัปบุรุษ ไม่ได้รับการแนะนำในธรรมของสัปบุรุษ

(๑) เขาย่อมสำคัญเห็นซึ่ง รูป โดยความเป็นตนบ้าง ย่อมสำคัญเห็นซึ่งตนว่ามีรูปบ้าง ย่อมสำคัญเห็นซึ่งรูปในตนบ้าง ย่อมสำคัญเห็นซึ่งตนในรูปบ้าง

(๒) เขาย่อมสำคัญเห็นซึ่ง เวทนา โดยความเป็นตนบ้าง ย่อมสำคัญเห็นซึ่งตนว่า มีเวทนาบ้าง ย่อมสำคัญเห็นซึ่งเวทนาในตนบ้าง ย่อมสำคัญเห็นในเวทนาบ้าง

(๓) เขาย่อมสำคัญเห็นซึ่งสัญญา โดยความเป็นตนบ้าง ย่อมสำคัญเห็นซึ่งตนว่า มีสัญญาบ้าง ย่อมสำคัญเห็นซึ่งสัญญาในตนบ้าง ย่อมสำคัญเห็นซึ่งตนในสัญญาบ้าง

(๔) เขาย่อมสำคัญเห็นซึ่งสังขารทั้งหลาย โดยความเป็นตนบ้าง, ย่อมสำคัญเห็นซึ่ง ตนว่ามีสังขารบ้าง, ย่อมสำคัญเห็นซึ่งสังขารในตนบ้าง ย่อมสำคัญ เห็นซึ่งตนในสังขาร บ้าง;

(๕) เขาย่อมสำคัญเห็นซึ่งวิญญาณ โดยความเป็นตนบ้าง ย่อมสำคัญเห็นซึ่งตนว่ามี วิญญาณบ้างย่อมสำคัญเห็น ซึ่งวิญญาณในตนบ้าง ย่อมสำคัญเห็นซึ่งตนในวิญญาณบ้าง.

เป็นอันว่า การสำคัญเห็น ดังที่กล่าวมาแล้วข้างต้นนี้ ย่อมมีด้วย การถึงทับจับฉวย (อธิคตํ) ของภิกษุนั้นว่า "เรามีอยู่" ดังนี้ ก็มีด้วย.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เมื่อภิกษุนั้น ถึงทับจับฉวยว่า "เรามีอยู่ (อสฺมีติ)" ดังนี้แล้ว ลำดับนั้น การก้าวลงแห่งอินทรีย์ทั้งหลาย ๕ ประการ ย่อมมีขึ้น ได้แก่อินทรีย์คือ ตา อินทรีย์คือหู อินทรีย์คือจมูก อินทรีย์คือลิ้น อินทรีย์คือกาย.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย! มโน มีอยู่ ธรรมทั้งหลาย มีอยู่ อวิชชาธาตุมีอยู่.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย! เมื่อปุถุชนผู้ไม่ได้สดับแล้ว เป็น ผู้อันเวทนาอันเกิดจาก อวิชชา สัมผัสถูกต้องแล้ว ความถึงทับจับฉวย ว่า "เรามีอยู่ (อสฺมีติ)" ดังนี้บ้าง
ย่อมมีแก่เขา ว่า "นี้เป็นเรา (อยมหมสฺมีติ)" ดังนี้บ้าง
ย่อมมีแก่เขา ว่า "เราจักมี (ภวิสสํอิติ) “ ดังนี้บ้าง
ย่อมมีแก่เขา ว่า "เราจักไม่มี (น ภวิสสํอิติ) “ ดังนี้บ้าง
ย่อมมีแก่เขา ว่า "เราจักเป็นสัตว์มีรูป (รูปี ภวิสฺสํอิติ)" ดังนี้บ้าง
ย่อมมีแก่เขา ว่า "เราจักเป็นสัตว์ไม่มีรูป (อรูปี ภวิสฺสํอิติ)" ดังนี้บ้าง
ย่อมมีแก่เขา ว่า "เราจักเป็นสัตว์มีสัญญา (สญฺญี ภวิสฺสํอิติ) " ดังนี้บ้าง
ย่อมมีแก่เขา ว่า "เราจักเป็นสัตว์ไม่มีสัญญา (อสญฺญีภวิสฺสํอิติ)" ดังนี้บ้าง
ย่อมมีแก่เขา ว่า "เราจักเป็นสัตว์มีสัญญาก็ไม่ใช่ไม่มีสัญญาก็ไม่ใช่
(เนวสญฺญินาสญฺญี ภวิสฺสํอิติ) " ดังนี้บ้าง ย่อมมีแก่เขา.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อินทรีย์ ทั้งหลาย ๕ ประการ ย่อมตั้งอยู่ ในการถึงทับจับฉวยเหล่านั้น นั่นเทียว. แต่ว่า ในกรณีที่อวิชชา เป็นสิ่งที่อริยสาวกผู้ได้สดับ ย่อมละเสียได้ วิชชา ย่อมเกิดขึ้น.

เพราะการเกิดขึ้นแห่งวิชชา โดยการสำรอกไม่เหลือแห่งอวิชชา ของอริยสาวกนั้น ความถึง ทับจับฉวยว่า "เรามีอยู่" ดังนี้ก็ดี
ย่อมไม่มีแก่อริยสาวกนั้น ว่า "นี้เป็นเรา" ดังนี้ก็ดี
ย่อมไม่มี แก่อริยสาวกนั้น ว่า”เราจักมี” ดังนี้ก็ดี
ย่อมไม่มีแก่อริยสาวกนั้น ว่า "เราจักไม่มี" ดังนี้ก็ดี
ย่อมไม่มีแก่อริยสาวกนั้น ว่า "เราจักเป็นสัตว์มีรูป" ดังนี้ก็ดี
ย่อมไม่มีแก่อริยสาวกนั้นว่า "เราจักเป็นสัตว์ไม่มีรูป" ดังนี้ก็ดี
ย่อมไม่มีแก่อริยสาวกนั้น ว่า "เราจักเป็นสัตว์มีสัญญา" ดังนี้ก็ดี
ย่อมไม่มีแก่อริยสาวกนั้น ว่า "เราจักเป็นสัตว์ไม่มีสัญญา" ดังนี้ก็ดี
ย่อมไม่มีแก่ อริยสาวกนั้น ว่า "เราจักเป็นสัตว์มีสัญญาก็ไม่ใช่สัญญาก็ม่ใช่"ดังนี้ก็ดี ย่อมไม่มีแก่ อริยสาวก นั้น ดังนี้ แล.



หน้า 166
นามรูปก้าวลง เมื่ออนุสัยก่อขึ้น

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ถ้าบุคคลย่อม คิด (เจเตติ) ถึงสิ่งใดอยู่ ย่อมดำริ(ปกปฺเปติ) ถึงสิ่งใดอยู่, และย่อมมีจิตปักลงไป (อนุเสติ) ในสิ่งใดอยู่ สิ่งนั้น ย่อมเป็นอารมณ์ เพื่อการตั้งอยู่แห่ง วิญญาณ. เมื่ออารมณ์ มีอยู่ ความตั้งขึ้นเฉพาะแห่งวิญญาณ ย่อมมี เมื่อวิญญาณนั้น ตั้งขึ้นเฉพาะ เจริญงอกงามแล้ว การก้าวลงแห่งนามรูป ย่อมมี.

เพราะมีนามรูปเป็นปัจจัย จึงมีสฬายตนะ เพราะมีสฬายตนะเป็นปัจจัย จึงมีผัสสะ เพราะมีผัสสะ เป็นปัจจัย จึงมีเวทนา เพราะมีเวทนาเป็นปัจจัย จึงมีตัณหา เพราะมีตัณหาเป็นปัจจัย จึงมีอุปทาน เพราะมีอุปทานเป็นปัจจัยจึงมีภพ เพราะมีภพเป็นปัจจัยจึงมีชาติ เพราะมีชาติเป็นปัจจัย ชรามรณะ โสกะปริเทวะทุกขะโทมนัสอุปายาสทั้งหลาย จึงเกิดขึ้นครบถ้วน ความเกิดขึ้นพร้อมแห่งกองทุกข์ ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมีด้วยอาการอย่างนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ถ้าบุคคลย่อมไม่คิดถึงสิ่งใด ย่อมไม่ดำริถึงสิ่งใด แต่เขายังมีใจ ฝังลงไป (คือมีอนุสัย) ในสิ่งใดอยู่ สิ่งนั้น ก็ยังเป็นอารมณ์ เพื่อการตั้งอยู่แห่ง วิญญาณ. เมื่ออารมณ์มีอยู่ ความตั้งขึ้นเฉพาะแห่งวิญญาณ ย่อมมี เมื่อวิญญาณนั้น ตั้งขึ้นเฉพาะ เจริญงอกงามแล้ว การก้าวลง แห่งนามรูป ย่อมมี.

เพราะมีนามรูปเป็นปัจจัย จึงมีสฬายตนะ เพราะมีสฬายตนะเป็นปัจจัย จึงมีผัสสะ เพราะมีปัสสะ เป็นปัจจัย จึงมีเวทนา เพราะมีเวทนาเป็นปัจจัย จึงมีตัณหา เพราะมีตัณหา เป็นปัจจัย จึงมีอุปาทาน เพราะมีอุปาทานเป็นปัจจัย จึงมีภพ เพราะมีภพเป็นปัจจัย จึงมีชาติ เพราะมีชาติเป็นปัจจัย ชรามรณะ โสกะปริเทวะทุกขะ-

โทมนัสอุปายาสทั้งหลาย จึงเกิดขึ้นครบถ้วน ความเกิดขึ้นพร้อมแห่งกองทุกข์ ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมี ด้วยอาการอย่างนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ก็ถ้าว่า บุคคลย่อมไม่คิดถึงสิ่งใดด้วย ย่อมไม่ดำริถึงสิ่งใดด้วย และทั้ง ย่อมไม่มีใจฝังลงไป (คือไม่มีอนุสัย) ในสิ่งใดด้วย ในกาลใด ในกาลนั้น สิ่งนั้น ย่อมไม่เป็น อารมณ์ เพื่อการตั้งอยู่แห่งวิญญาณได้เลย.

เมื่ออารมณ์ไม่มี ความตั้งขึ้น เฉพาะแห่งวิญญาณ ย่อมไม่มี เมื่อวิญญาณนั้น ไม่ตั้งขึ้น เฉพาะ ไม่เจริญ งอกงามแล้ว การก้าวลงแห่งนามรูป ย่อมไม่มี.

เพราะความดับแห่งนามรูป จึงมีความดับแห่งสฬายตนะ
เพราะมีความดับแห่งสฬายตนะ จึงมีความ ดับแห่งผัสสะ
เพราะมีความดับแห่งผัสสะ จึงมีความดับแห่งเวทนา เพราะมีความดับแห่งเวทนาจึงมีความดับแห่งตัณหา
เพราะมีความดับแห่งตัณหา จึงมีความดับแห่งอุปาทาน
เพราะมีความดับแห่งอุปาทาน จึงมีความดับแห่งภพ
เพราะมีความดับแห่งภพ จึงมีความ ดับแห่งชาติ
เพราะมีความดับแห่งชาตินั่นแล ชรามรณะ โสกะปริเทวะทุกขะ-โทมนัส
อุปายาสทั้งหลาย จึงดับสิ้น ความดับลงแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้
ย่อมมี ด้วยอาการอย่างนี้ ดังนี้ แล.


หน้า 168
ตัณหาเกิดขึ้น เมื่ออนุสัยก่อขึ้น

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ถ้าบุคคลย่อมคิด (เจเตติ) ถึงสิ่งใดอยู่ ย่อมดำริ(ปกปฺเปติ) ถึงสิ่งใดอยู่ และย่อมมีใจฝังลงไป(อนุเสติ)ในสิ่งใดอยู่ สิ่งนั้น ย่อมเป็นอารมณ์เพื่อการตั้งอยู่แห่งวิญญาณ

เมื่ออารมณ์มีอยู่. ความตั้งขึ้นเฉพาะแห่งวิญญาณ ย่อมมี เมื่อวิญญาณนั้นตั้งขึ้นเฉพาะ เจริญงอกงามแล้ว เครื่องนำไปสู่ภพใหม่ (นติ = ตัณหา) ย่อมมี

เมื่อเครื่องนำไปสู่ภพใหม่ มี การมาการไป (อาคติคติ)ย่อมมี เมื่อการมา การไปมี การเคลื่อนและ การบังเกิด จุติ+อุปะปาตะ) ย่อมมี เมื่อการเคลื่อน และการ บังเกิด มี ชาติชรามรณะ โสกะปริเทวะ ทุกขะ โทมนัสอุปายาสทั้งหลาย จึงเกิดขึ้นครบ ถ้วน ต่อไป ความเกิดขึ้นพร้อม แห่งกองทุกข์ ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมีด้วยอาการอย่างนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ถ้าบุคคลย่อมไม่คิดถึงสิ่งใด ย่อมไม่ดำริถึงสิ่งใด แต่เขายังมีใจ ปักลง ไปในสิ่งใดอยู่ สิ่งนั้น ย่อมเป็นอารมณ์ เพื่อการตั้งอยู่แห่งวิญญาณ. เมื่ออารมณ์ มีอยู่ ความตั้งขึ้น เฉพาะแห่งวิญญาณ ย่อมมี เมื่อวิญญาณนั้นตั้งขึ้นเฉพาะ เจริญงอกงาม แล้ว เครื่องนำไปสู่ภพใหม่ (เนติ=ตัณหา) ย่อมมี เมื่อเครื่องนำไปสู่ภพใหม่ มี การมา การไป (อาคติคติ) ย่อมมี เมื่อการ มาการไป มี

การเคลื่อนและการบังเกิด (จุติ+อุปปาตะ) ย่อมมี เมื่อการเคลื่อนและการบังเกิด มี ชาติ ชรามรณะ โสกะปริเทวะ ทุกขะโทมนัสอุปายาสทั้งหลาย จึงเกิดขึ้นครบถ้วนต่อไป ความ เกิด ขึ้นพร้อมแห่ง กองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมี ด้วยอาการอย่างนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ก็ถ้าว่า บุคคลย่อมไม่คิดถึงสิ่งใดด้วย ย่อมไม่ดำริถึงสิ่งใดด้วย และย่อม ไม่มีใจ ฝังลงไป (คือไม่มีอนุสัย) ในสิ่งใดด้วย ในกาลใด ในกาลนั้น สิ่งนั้น ย่อมไม่เป็นอารมณ์ เพื่อการตั้งอยู่แห่งวิญญาณได้เลย.

เมื่ออารมณ์ไม่มี ความตั้งขึ้นเฉพาะ แห่งวิญญาณ ย่อมไม่มี เมื่อวิญญาณนั้น ไม่ตั้งขึ้น เฉพาะไม่เจริญงอกงามแล้ว เครื่องนำไปสู่ภพใหม่ (เนติ=ตัณหา) ย่อมไม่มี เมื่อเครื่องนำ ไปสู่ภพใหม่ ไม่มี การมาการไป (อาคติคติ) ย่อมไม่มี เมื่อการมาการไป ไม่มี การเคลื่อน และการบังเกิด จุติ+อุปปาตะ) ย่อมไม่มี เมื่อการเคลื่อนและ การบังเกิด ไม่มี ชาติชรา มรณะ โสกะปริเทวะทุกขะโทมนัสอุปายาส ทั้งหลายต่อไป จึงดับสิ้น ความดับลงแห่ง กองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมี ด้วยอาการอย่างนี้ ดังนี้ แล.


หน้า 169
ภพใหม่เกิดขึ้น เมื่ออนุสัยก่อขึ้น

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ถ้าบุคคลย่อมคิด (เจเตติ) ถึงสิ่งใดอยู่ ย่อมดำริ(ปกปฺเปติ) ถึงสิ่งใดอยู่ และย่อม มีจิตฝังลงไป (อนุเสติ) ในสิ่งใดอยู่ *สิ่งนั้น ย่อมเป็นอารมณ์ เพื่อการตั้งอยู่แห่ง วิญญาณ.

เมื่ออารมณ์ มีอยู่ ความตั้งขึ้นเฉพาะแห่งวิญญาณ ย่อมมี เมื่อวิญญาณนั้น ตั้งขึ้นเฉพาะ เจริญงอกงามแล้ว ความเกิดขึ้นแห่งภพใหม่ต่อไป ย่อมมี

เมื่อความเกิดขึ้นแห่งภพใหม่ต่อไป มี ชาติชรามรณะโสกะปริเทวะ ทุกขะโทมนัสอุปายาส ทั้งหลาย จึงเกิดขึ้นครบถ้วนต่อไป ความเกิดขึ้นพร้อมแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมีด้วย อาการอย่างนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ถ้าบุคคลย่อมไม่คิด (โน เจเตติ) ถึงสิ่งใด ย่อมไม่ดำริ (โน ปกปฺเปติ) ถึงสิ่งใด แต่เขายังมีใจฝังลงไป (อนุเสติ) ในสิ่งใดอยู่ สิ่งนั้น

ย่อมเป็นอารมณ์ เพื่อการตั้งอยู่แห่งวิญญาณ. เมื่ออารมณ์มีอยู่ ความตั้งขึ้นเฉพาะแห่ง วิญญาณ ย่อมมี เมื่อวิญญาณนั้น ตั้งขึ้นเฉพาะ เจริญงอกงามแล้ว ความเกิดขึ้นแห่ง ภพใหม่ต่อไป ย่อมมี เมี่อความเกิดขึ้นแห่งภพใหม่ต่อไป มี ชาติชรามรณะโสกะ ปริเทวะ ทุกขะโทมนัสอุปายาสทั้งหลาย ย่อมเกิดขึ้นครบถ้วนต่อไป ความเกิดขึ้น พร้อมแห่ง กองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมี ด้วยอาการอย่างนี้.

ดูก่อนอภิกษุทั้งหลาย ก็ถ้าว่า บุคคลย่อมไม่คิดถึงสิ่งใดด้วย ย่อมไม่ดำริถึงสิ่งใดด้วย และย่อม ไม่มีใจฝังลงไป (โน อนุเสติ) ในสิ่งใดด้วย ในกาลใด ในกาลนั้น สิ่งนั้น ย่อมไม่เป็นอารมณ์ เพื่อการตั้งอยู่แห่งวิญญาณได้เลย.

เมื่ออารมณ์ไม่มี ความตั้งขึ้นเฉพาะแห่งวิญญาณ ย่อมไม่มี เมื่อวิญญาณนั้น ไม่ตั้งขึ้น เฉพาะ ไม่เจริญงอกงามแล้ว ความเกิดขึ้นแห่งภพใหม่ต่อไป ย่อมไม่มี เมื่อความ เกิดขึ้น แห่งภพใหม ่ต่อไป ไม่มี ชาติชรามรณะ โสกะปริเทวะทุกขะโทมนัส อุปายาส ทั้งหลายต่อไป จึงดับสิ้น ความดับลงแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมี ด้วยอาการอย่างนี้ ดังนี้ แล.


หน้า 170
การหยั่งลงแห่งวิญญาณเกิดมีขึ้นเมื่อเห็นสัญโญชนิยธรรม โดยความเป็นอัสสาทะ๑

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เมื่อภิกษุเป็นผู้มีปรกติ เห็นโดยความเป็นอัสสาทะ(น่ารักน่ายินดี) ในธรรมทั้งหลาย อันเป็นที่ตั้งแห่ง สังโยชน์๒อยู่ การหยั่งลงแห่งวิญญาณ ย่อมมี.

เพราะมีวิญญาณเป็นปัจจัย จึงมีนามรูป
เพราะมีนามรูปเป็นปัจจัยจึงมีสฬายตนะ
เพราะมีสฬายตนะเป็นปัจจัย จึงมีผัสสะ
เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา
เพราะมีเวทนาเป็นปัจจัย จึงมีตัณหา
เพราะมีตัณหาเป็นปัจจัย จึงมีอุปาทาน
เพราะมีอุปาทานเป็นปัจจัย จึงมีภพ
เพราะมีภพเป็นปัจจัย จึงมีชาติ เพราะมีชาติ
เป็นปัจจัย, ชรามรณะ โสกะปริเทวะทุกขะโทมนัส อุปายาสทั้งหลาย จึงเกิดขึ้นครบถ้วน
ความเกิดขึ้นพร้อมแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมี ด้วยอาการอย่างนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เปรียบเหมือนต้นไม้ใหญ่ มีรากดิ่งลงไปเบื้องล่างด้วยมีรากแผ่ไปรอบ ๆ ด้วยรากทั้งหลายเหล่านั้น ล้วนแต่ดูดสิ่งโอชะขึ้นไปเบื้องบน.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย! เมื่อเป็นอย่างนี้ ต้นไม้ใหญ่ซึ่งมีอาหารอย่างนั้น มีเครื่องหล่อเลี้ยง อย่างนั้น พึงตั้งอยู่ได้ตลอดกาลยาวนาน ข้อนี้ฉันใด

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ข้อนี้ก็ฉันนั้น เมื่อภิกษุเป็นผู้มีปรกติเห็นโดยความเป็นอัสสทะ (น่ารักน่ายินดี) ในธรรมทั้งหลาย อันเป็นที่ตั้งแห่งสังโยชน์อยู่ การหยั่งลงแห่งวิญญาณย่อมมี.

เพราะมีวิญญาณเป็นปัจจัย จึงมีนามรูป
เพราะมีนามรูปเป็นปัจจัยจึงมีสฬายตนะ
เพราะมีสฬายตนะเป็นปัจจัย จึงมีผัสสะ
เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัยจึงมีเวทนา
เพราะมีเวทนาเป็นปัจจัย จึงมีตัณหา
เพราะมีตัณหาเป็นปัจจัย จึงมีอุปาทาน
เพราะมีอุปาทานเป็นปัจจัย จึงมีภพ
เพราะมีภพเป็นปัจจัย จึงมีชาติ
เพราะมีชาติเป็นปัจจัย ชรามรณะ โสกะปริเทวะทุกขะโทมนัส
อุปายาสทั้งหลาย จึงเกิดขึ้นครบถ้วน
ความเกิดขึ้นพร้อมแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมี ด้วยอาการอย่างนี้.


หน้า 171
การหยั่งลงแห่งวิญญาณไม่มี
เพราะเห็นสัญโญชนิยธรรมโดยความเป็นอาทีนวะ

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เมื่อภิกษุเป็นผู้มีปรกติ เห็นโดยความเป็นอาทีนวะ (โทษอันต่ำทราม) ในธรรมทั้งหลาย อันเป็นที่ตั้งแห่งสังโยชน์อยู่ การหยั่งลงแห่งวิญญาณ ย่อมไม่มี. เพราะความดับแห่งวิญญาณ จึงมีความดับแห่งนามรูป
เพราะมีความ ดับแห่งนามรูป จึงมีความดับ แห่งสฬายตนะ
เพราะมีความดับแห่ง สฬายตนะ จึงมีความ ดับแห่งผัสสะ
เพราะมีความดับแห่งผัสสะ จึงมีความดับแห่งเวทนา
เพราะมีความดับแห่ง เวทนา จึงมีความดับแห่งตัณหา
เพราะมีความดับแห่งตัณหา จึงมีความดับแห่งอุปาทาน
เพราะมีความดับแห่งอุปาทาน จึงมีความดับแห่งภพ
เพราะมีความดับแห่งภพ จึงมีความ ดับแห่งชาติ
เพราะมีความดับแห่งชาตินั่นแล ชรามรณะโสกะปริเทวะ
ทุกขะ โทมนัส อุปายาสทั้งหลาย จึงดับสิ้น
ความดับลงแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ย่อมมี ด้วยอาการอย่างนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เปรียบเหมือนต้นไม้ใหญ่ มีอยู่.

ลำดับนั้น บุรุษพึงถือเอาจอบและ ตะกร้ามาแล้ว บุรุษนั้นพึงตัดต้นไม้นั้นที่โคน ครั้นตัดที่โคนแล้ว พึงขุดเซาะ ครั้นขุดเซาะแล้ว พึงรื้อขึ้นซึ่งรากทั้งหลาย แม้ที่สุดเพียงเท่าก้านแฝก.

บุรุษนั้น ตัดต้นไม้นั้น เป็นท่อน น้อยท่อนใหญ่ ครั้นตัดเป็นท่อนน้อยท่อนใหญ่แล้ว พึงผ่า ครั้นผ่า แล้ว พึงกระทำให้เป็น ซีก ๆ ครั้นกระทำให้เป็นซีก ๆ แล้ว พึงผึ่งให้แห้งในลมและแดด ครั้นผึ่งให้ แห้ง ในลม และแดดแล้ว ย่อมเผาดวยไฟ ครั้นเผาด้วยไฟแล้ว พึงกระทำให้ เป็นขี้เถ้า ครั้นกระทำ ให้เป็นขี้เถ้าแล้ว ย่อมโปรยไปตามลมอันพัดจัด หรือว่าพึงให้ลอยไป ในกระแสน้ำอันเชี่ยว.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ด้วยการกระทำอย่างนี้แล ต้นไม้ใหญ่นั้น ก็จะพึงเป็นต้นไม้มีราก อันขาดแล้ว เหมือนต้นตาลที่ถูกทำลายแล้ว ที่ขั้วแห่งยอดถึงแล้ว ซึ่งความไม่มีไม่เป็น มีความไม่งอกอีกต่อไป เป็นธรรมดา ข้อนี้ฉันใด

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ข้อนี้ก็ฉันนั้น เมื่อภิกษุเป็นผู้มีปรกติ เห็นโดยความเป็นอาทีนวะ (โทษอัน ต่ำทราม) ในธรรมทั้งหลาย อันเป็นที่ตั้งแห่งสังโยชน์อยู่ การหยั่งลงแห่งวิญญาณ ย่อมไม่มี.

เพราะความดับแห่งวิญญาณ จึงมีความดับแห่งนามรูป
เพราะมีความดับแห่ง นามรูป จึงมีความดับแห่งสฬายตนะ
เพราะมีความดับแห่งสฬายตนะ จึงมีความดับ แห่งผัสสะ
เพราะมีความดับแห่งผัสสะ จึงมีความดับแห่งเวทนา
เพราะมีความดับแห่ง เวทนา จึงมีความดับแห่งตัณหา
เพราะมีความดับแห่งตัณหา จึงมีความดับแห่งอุปาทาน
เพราะมีความดับแห่งอุปาทาน จึงมีความดับแห่งภพ
เพราะมีความดับแห่งภพ จึงมีควมดับ แห่งชาติ
เพราะมีความดับแห่งชาตินั่นแล ชรามรณะโสกะปริเทวะ
ทุกขะ โทมนัสอุปายาส ทั้งหลายจึงดับสิ้น
ความดับลงแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ย่อมมี ด้วยอาการอย่างนี้ ดังนี้ แล.


หน้า 173
การเกิดแห่งโลก คือการเกิดแห่งกระแสปฏิจจสมุปบาท
ที่เกิดขึ้นในใจคน ทุกคราวไป๑

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย! ก็การเกิดขึ้น (สมุทโย) แห่งโลก เป็นอย่างไรเล่า(การเกิดขึ้นแห่งโลก เป็นอย่างนี้คือ)

เพราะอาศัยซึ่งจักษุด้วย, ซึ่งรูปทั้งหลายด้วย จึงเกิดจักขุวิญญาณ การประจวบพร้อมแห่งธรรม ๓ ประการ (จักษุ+รูป+จักษุวิญญาณ) นั่นคือผัสสะ เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมี เวทนา เพราะมี เวทนาเป็นปัจจัย จึงมีตัณหา เพราะมีตัณหาเป็นปัจจัย จึงมีอุปาทาน เพราะมีอุปาทาน เป็นปัจจัย จึงมีภพ เพราะมีภพเป็นปัจจัยจึงมีชาติ เพราะมีชาติเป็นปัจจัย ชรามรณะ โสกะปริเทวะ ทุกขะ-โทมนัสอุปายาสทั้งหลาย จึงเกิดขึ้นครบถ้วน นี้ คือการเกิดขึ้นแห่งโลก

เพราะอาศัยซึ่งโสตะด้วย ซึ่งเสียงทั้งหลายด้วย จึงเกิดโสตวิญญาณ การประจวบพร้อมแห่งธรรม ๓ ประการ (โสตะ+เสียง+โสตวิญญาณ) นั่นคือ ผัสสะเพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา เพราะมี เวทนาเป็นปัจจัย จึงมีตัณหา…ฯลฯ...เพราะมีชาติเป็นปัจจัย ชรามรณะ โสกะปริเทวะทุกขโทมนัส อุปายาสทั้งหลาย จึงเกิดขึ้นครบถ้วน นี้ คือการเกิดขึ้นแห่งโลก

เพราะอาศัยซึ่งฆานะด้วย ซึ่งกลิ่นทั้งหลายด้วย จึงเกิดฆานวิญญาน การประจวบพร้อมแห่งธรรม ๓ ประการ (ฆานะ + กลิ่น + ฆานวิญญาณ) นั่นคือ ผัสสะเพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา เพราะมีเวทนาเป็นปัจจัย จึงมีตัณหา...ฯลฯ... เพราะมีชาติเป็นปัจจัย ชรามรณะ โสกะปริเทวะ ทุกขโทมนัสอุปายาสทั้งหลาย จึงเกิดขึ้นครบถ้วน นี้ คือการเกิดขึ้นแห่งโลก

เพราะอาศัยซึ่งชิวหาด้วย ซึ่งรสทั้งหลาย จึงเกิดชิวหาวิญญาณ การประจวบพร้อมแห่งธรรม ๓ ประการ (ชิวหา + รส + ชิวหาวิญญาณ) นั่นคือผัสสะ เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา เพราะมี เวทนาเป็นปัจจัย จึงมีตัณหา...ฯลฯ.. เพราะมีชาติเป็นปัจจัย ชรามรณะ โสกะปริเทวะ ทุกขะ โมทนัสอุปายาสทั้งหลาย จึงเกิด ขึ้นครบถ้วน นี้ คือการเกิดขึ้นแห่งโลก

เพราะอาศัยซึ่งกายด้วย ซึ่งโผฏฐัพพะทั้งหลายด้วย จึงเกิดกายวิญญาณ การประจวบ พร้อม แห่ง ธรรม ๓ ประการ (กาย + โผฏฐัพพะ + กายวิญญาณ) นั่นคือผัสสะ เพราะมี ผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา เพราะมีเวทนาเป็นปัจจัย จึงมีตัณหา ...ฯลฯ... เพราะมีชาติ เป็น ปัจจัย ชรามรณะ โสกปริเทวะทุกขะโมมนัสอุปายาสทั้งหลาย จึงเกิดขึ้นครบถ้วน นี้ คือการเกิดขึ้นแห่งโลก

เพราะอาศัยซึ่งมโนด้วย, ซึ่งธัมมารมณ์ทั้งหลายด้วย จึงเกิด มโนวิญญาณ การประจวบพร้อม แห่งธรรม ๓ ประการ (มโน + ธัมมารมณ์ + มโนวิญญาณ) นั่นคือผัสสะ เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา เพราะมีเวทนาเป็นปัจจัย จึงมีตัณหา เพราะมีตัณหาเป็นปัจจัย จึงมีอุปาทาน เพราะม ีอุปาทานเป็นปัจจัย จึงมีภพ เพราะมีภพเป็นปัจจัย จึงมีชาติ เพราะมีชาติเป็นปัจจัย ชรามรณะโสกะปริเทวะทุกขะโทมนัส อุปยาสทั้งหลาย จึงเกิดขึ้นครบถ้วน นี้คือการเกิดขึ้นแห่งโลก

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เหล่านี้แล คือการเกิดขึ้นแห่งโลก.


หน้า 175
การดับแก่โลก คือการดับแห่งกระแสปฏิจจสมุปทาท
ที่ดับลงในใจคน ทุกคราวไป

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ก็การดับลง (อตฺถงฺคโม) แห่งโลก เป็นอย่างไรเล่า?
(การดับลงแห่งโลก เป็นอย่างนี้คือ)

เพราะอาศัยซึ่งจักษุด้วย ซึ่งรูปทั้งหลายด้วย จึงเกิดจักขุวิญญาณ การประจวบพร้อม แห่งธรรม ๓ ประการ (จักษุ + รูป + จักษุวิญญาณ) นั่นคือผัสสะ เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา เพราะมีเวทนาเป็นปัจจัย จึงมีตัณหา.

เพราะความจางคลาย ดับไปไม่เหลือแห่งตัณหา นั้นนั่นแหละ จึงมีความดับ แห่งอุปาทาน เพราะมีความดับแห่งอุปาทาน จึงมีความดับแห่งภพ เพราะมีความดับแห่งภพ จึงมีความดับ แห่งชาติ เพราะมีความดับแห่งชาตินั่นแล ชรามรณะ โสกะปริเทวะทุกขะโทมนัส อุปยาสทั้งหลาย จึงดับสิ้น ความดับแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมีด้วยอาการอย่างนี้ นี้ คือการดับลงแห่งโลก

เพราะอาศัยซึ่งโสตะด้วย, ซึ่งเสียงทั้งหลายด้าน จึงเกิดโสตวิญญาณ การประจวบพร้อม แห่งธรรม ๓ ประการ (โสตะ + เสียง + โสตวิญญาณ) นั่นคือผัสสะ เพราะมีผัสสะเป็น ปัจจัย จึงมีเวทนา เพราะมี เวทนาเป็นปัจจัย จึงมีตัณหา เพราะค ว า ม จ า ง ค ล า ย ดับ ไ ป ไ ม่เห ลือ ตัณ ห า นั้น นั่น แ ห ล ะ จึงมีค วาม ดับอุปาทาน ...ฯลฯ... นี้ คือการดับลงแห่งโลก

เพราะอาศัยซึ่งฆานะด้วย, ซึ่งกลิ่นทั้งหลายด้วย, จึงเกิดฆานวิญญานการประจวบพร้อมแห่งธรรม ๓ ประการ (ฆานะ + กลิ่น + ฆานวิญญาณ) นั่นคือ ผัสสะ;เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา เพราะมีเวทนาเป็นปัจจัย จึงมีตัณหา. เพราะค ว า ม จ า ง ค ล า ย ดับ ไ ป ไ ม่เห ลือ ตัณ ห า นั้น นั่น แ ห ล ะ จึงมีค วาม ดับแห่งอุปาทาน ...ฯลฯ... นี้ คือการดับลงแห่งโลก

เพราะอาศัยซี่งชิวหาด้วย ซึ่งรสทั้งหลายด้วย จึงเกิด ชิวหาวิญญาณการประจวบพร้อมแห่งธรรม ๓ ประการ (ชิวหา + รส + ชิวหาวิญญาณ) นั่นคือผัสสะเพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา เพราะมีเวทนาเป็นปัจจัย จึงมีตัณหา. เพราะความจางคลาย ดับไปไม่เหลือ แห่งตัณหานั้น นั่นแหละ จึงมีความดับแห่งอุปทาน...ฯลฯ... นี้คือการดับลงแห่งโลก

เพราะอาศัยซึ่งกายด้วย ซึ่งโผฏฐัพพะทั้งหลายด้าน จึงเกิดกายวิญญาณ การประจวบพร้อม แห่งธรรม ๓ ประการ (กาย + โผฏฐัพพะ + กายวิญญาณ) นั่นคือผัสสะ เพราะมีผัสสะ เป็นปัจจัย จึงมีเวทนา เพราะมีเวทนาเป็นปัจจัย จึงมีตัณหา. เพราะความจางคลาย ดับไปไม่เหลือ แห่ง ตัณหา นั้นนั่นแหละจึงมีความดับแห่งอุปาทาน...ฯลฯ... นี้ คือการดับลงแห่งโลก.

เพราะอาศัยซึ่งมโนด้วย ซึ่งธัมมารมณ์ทั้งหลายด้วย จึงเกิดมโนวิญญาณ การประจวบพร้อมแห่ง ธรรม ๓ ประการ (มโน + ธัมมารมณ์ + มโนวิญญาณ) นั่นคือผัสสะ เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา. เพราะมีเวทนาเป็นปัจจัย จึงมีตัณหา. เพราะความจายคลาย ดับไปไม่เหลือแห่ง ตัณหา นั้นนั่นแหละ จึงมีความดับแห่งอุปาทาน เพราะมีความดับแห่งอุปาทาน จึงมีความดับ แห่งภพ เพราะมีความดับแห่งภพ จึงมีความดับแห่งชาติ เพราะมีความดับแห่งชาตินั่นแลชรามรณะ โสกะปริเทวะทุกขะโทมนัสอุปายาสทั้งหลาย จึงดับสิ้น ความดับลงแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมี ด้วยอาการอย่างนี้. นี้ คือการดับลงแห่งโลก.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เหล่านี้แล คือการดับลงแห่งโลก.

หมวดที่สี่ จบ

หน้า 179
หมวด ๕
ว่าด้วย ปฏิจจสมุปบาท ซึ่งแสดงการเกิดดับ แห่งกิเลสและความทุกข์

ลำดับเรื่องเฉพาะหมวด

สำหรับปฏิจจสมุปบาทจากพระโอษฐ์ หมวดที่ ๕
ว่าด้วย ปฏิจจสมุปบาทซึ่แสดงการเกิดดับแห่งกิเลสและความทุกข์
(มี ๑๕ เรื่อง)

กันแห่งอุปาทานขันธ์ทั้ง ๕ เหล่านี้ ย่อมมีได้ด้วยอาการอย่างนี้.ก็แลคำนี้เป็นคำที่พระผู้มี พระภาคเจ้า ได้ตรัสแล้วว่า"ผู้ใดเห็นปฏิจจ-สมุปบาทผู้นั้นชื่อว่าเห็นธรรม ผู้ใดเห็น ธรรม ผู้นั้นชื่อว่าเห็นปฏิจจ สมุปบาท"ดังนี้ธรรมทั้งหลายเหล่านี้ชื่อว่าปฏิจจสมุปปันน ธรรมกล่าว คือปัญจุปาทาน-ขันธ์ทั้งหลาย.

ธรรมใดเป็นความเพลินเป็นความอาลัยเป็นความติดตามเป็นความสยบมัวเมาใน อุปาทาน ขันธ์ ทั้งหลาย๕ ประการเหล่านี้ ธรรมนั้นชื่อว่าทุกขสมุทัย (เหตุให้เกิดขึ้นแห่งทุกข์)

ธรรมใดเป็นความนำออกซึ่งฉันทราคะเป็นความละขาดซึ่งฉันทราคะในอุปาทานขันธ์ ทั้งหลาย๕ ประการเหล่านี้ ธรรมนั้นชื่อว่าทุกขนิโรธ (ความดับไม่เหลือแห่งทุกข์) ดังนี้.

ดูก่อนท่านผู้มีอายุทั้งหลาย ด้วยการปฏิบัติมีประมาณเพียงเท่านี้แล คำสอนของ พระผู้มี พระภาคเจ้า ชื่อว่าเป็นสิ่ง ที่ภิกษุประพฤติกระทำให้มากแล้วดังนี้แล

หน้า 234
หมวด ๖
ว่าด้วย ปฏิจจสมุปบาท ที่ตรัสในรูปของการปฏิบัติ

ลำดับเรื่องเฉพาะหมวด
สำหรับปฏิจจสมุปบาทจากพระโอษฐ์ หมวดที่ ๖ ว่าด้วย ปฏิจจสมุปบาท ที่ตรัสในรูปของการปฏิบัติ
(มี ๓๘ เรื่อง)

มีเรื่อง: ตรัสว่าปฏิจจสมุปบาทเป็นเบื้องต้นแห่งพรหมจรรย์--
ผู้ไม่รู้ปฏิจจสมุป-บาทยังมีหน้าที่ต้องเที่ยวแสวงหาครู--
ผู้ไม่รู้ปฏิจจสมุปบาทยังมีหน้าที่ต้องทำการศึกษา--
ผู้ไม่รู้ปฏิจจสมุปบาทยังมีหน้าที่ต้องบำเพ็ญโยคะ--
ผู้ไม่รู้ปฏิจจสมุปบาทยังมีหน้าที่ต้องประกอบฉันทะ--
ผู้ไม่รู้ปฏิจจสมุปบาทยังมีหน้าที่ต้องบำเพ็ญอุสโสฬ์หี—
ผู้ไม่รู้ปฏิจจ-สมุปบาทยังมีหน้าที่ต้องบำเพ็ญอัปปฏิวานี--
ผู้ไม่รู้ปฏิจจสมุปบาทยังมีหน้าที่ต้องประกอบความเพียรเผากิเลส--
ผู้ไม่รู้ปฏิจจสมุปบาทยังมีหน้าที่ต้องประกอบวิริยะ—
ผู้ไม่รู้ปฏิจจ-สมุปบาทยังมีหน้าที่ต้องประกอบการกระทำอันติดต่อ—
ผู้ไม่รู้ปฏิจจสมุปบาทยังมีหน้าที่ต้องอบรมสติ--
ผู้ไม่รู้ปฏิจจสมุปบาทยังมีหน้าที่ต้องอบรมสัมปชัญญะ—
ผู้ไม่รู้ปฏิจจสมุป-บาทยังมีหน้าที่ต้องบำเพ็ญความไม่ประมาท--
ทรงมุ่งหมายให้ปฏิจจสมุปบาทเป็นเรื่องของการปฏิบัติ--
การหลีกเร้นทำให้ง่ายแก่การรู้ปฏิจจสมุปบาท—
การคิดค้นปฏิจจสมุปบาทก็คือการเดินตามอริยัฏฐังคิกมรรค--
ปฏิบัติเพื่อการดับปฏิจจสมุปบาทชื่อว่าปฏิบัติธรรม-สมควรแก่ธรรม--
องค์ประกอบที่เป็นบุพพภาคของการดับแห่งปฏิจจสมุปบาท--
ผัสสะคือนิทานสัมภวะส่วนมากของนิพเพนิกธรรม--
ปฏิจจสมุปบาทแห่งการกำจัดอุปสัคขณะเจริญสติปัฏฐาน--
ปฏิจจสมุปบาทเพื่อสามัญญผลในปัจจุบัน--
ปฏิจจสมุปบาทเป็นสิ่งที่ต้องเห็นด้วยยถาภูตสัมมัปปัญญา--
แม้การทำความเพียรในที่สงัดก็ยังต้องปรารภขันธ์ห้า--
แม้สุขทุกข์ภายในก็เกิดขึ้นเพราะปรารภขันธ์ห้า--
ต้นเงื่อนของปฏิจจสมุปบาทละได้ด้วยการเห็นธรรมทั้งปวงว่าไม่ควรยึดมั่น--
ต้นเงื่อนแห่งปฏิจจสมุปบาทละได้ด้วยการเห็นอนิจจัง--
เคล็ดลับในการปิดกั้นทางเกิดของปฏิจจสมุปบาท--
การพิจารณาปัจจัยในภายในคือการพิจารณาปฏิจจสมุปบาท--
ธรรมปฏิบัติในรูปของปฏิจจสมุปบาทแห่งการละองค์สามตามลำดับ--
วิธีปฏิบัติต่ออาหารสี่ในลักษณะที่เป็นปฏิจจสมุปบาท—
ปัญจุปาทาน-ขันธ์ไม่อาจจะเกิดเมื่อรู้เท่าทันเวทนาในปฏิจจสมุปบาท—
การพิจารณาสภาวธรรมตามวิธีปฏิจจสมุปบาทกระทั่งวาระสุดท้าย—
อนุสัยไม่อาจจะเกิดเมื่อรู้เท่าทันเวทนาในปฏิจจ-สมุปบาท--
ปฏิจจสมุปบาทสลายตัวเมื่อรู้แจ้งในธรรมห้าอันเป็นที่ตั้งแห่งอุปาทาน--
ญาณวัตถุ๔๔ในปฏิจจสมุปบาทเพื่อความเป็นโสดาบัน--
ญาณวัตถุ๗๗ในปฏิจจสมุปบาทเพื่อความเป็นโสดาบัน--
ก ารรู้ปฏิจจสมุปบาทไม่เกี่ยวกับการบรรลุอภิญญาเลยก็ได้--
ปฏิจจสมุปบาทรอบสุดท้ายของคนเรา.


หน้า 239
ตรัสว่า เรื่องปฏิจจสมุปบาทเป็นเบื้องต้นแห่งพรหมจรรย์

ครั้งหนึ่ง พระผู้มีพระภาคเจ้า เมื่อเสด็จประทับ อยู่ในที่หลีกเร้นแห่งหนึ่งแล้ว ได้กล่าวธรรมปริยายนี้ (ตามลำพังพระองค์) ว่า

(๑) "เพราะอาศัยตาด้วย รูปทั้งหลายด้วย จึงเกิดจักขุวิญญาณ
การประจวบแห่งธรรมสามประการ (ตา+รูป+จักขุวิญญาณ)
นั่นคือผัสสะ
เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา
เพราะมีเวทนาเป็นปัจจัย จึงมีตัณหา
เพราะมีตัณหาเป็นปัจจัย จึงอุปาทาน
เพราะมีอุปาทานเป็นปัจจัย จึงมีภพ
เพราะมีภพเป็นปัจจัย จึงมีชาติ
เพราะมีชาติเป็นปัจจัย ชรามรณะ โสกะปริเทวะทุกขะ โทมนัสอุปายาสทั้งหลาย จึงมีขึ้น พร้อม ความเกิดขึ้นพร้อมแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมีด้วยอาการอย่างนี้ (ข้อความเต็ม ในกรณีแห่งหู ก็มีอย่างเดียวกันกับในกรณีแห่งตา ทุกตัวอักษร ต่างกันแต่ชื่อ ในกรณีแห่ง จมูก ลิ้น กาย ก็มีนัย เดียวกัน. ในกรณีแห่งมโน จะเขียนเต็มอีกครั้งหนึ่ง.)

(๒) เพราะอาศัยหูด้วย เสียงทั้งหลายด้วย จึงเกิดโสตวิญญาณ การประจวบแห่งธรรม ๓ ประการ (หู+เสียง+โสตวิญญาณ) นั้นคือผัสสะ เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา
… ฯลฯ... ...ฯลฯ...
….ฯลฯ... ...ฯลฯ... ความเกิดขึ้นพร้อมแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมี ด้วยอาการอย่างนี้

(๓) เพราะอาศัยจมูกด้วย กลิ่นทั้งหลายด้วย จึงเกิดชิวหาวิญญาณ การประจวบแห่ง ธรรม ๓ ประการ (จมูก+กลิ่น+ฆานวิญญาณ) นั้นคือผัสสะเพราะมีผัสสะ ป็นปัจจัย จึงมีเวทนา
...ฯลฯ... ...ฯลฯ......
ฯลฯ... ...ฯลฯ... ความเกิดขึ้นพร้อมแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมี ด้วยอาการอย่างนี้

(๔) เพราะอาศัยลิ้นด้วย รสทั้งหลายด้วย จึงเกิดชิวหาวิญญาณ การประจวบแห่งธรรม ๓ ประการ (ลิ้น+รส+ชิวหาวิญญาณ) นั้นคือผัสสะ เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา
...ฯลฯ... ...ฯลฯ...
…ฯลฯ... ...ฯลฯ... ความเกิดขึ้นพร้อมแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมี ด้วยอาการอย่างนี้

(๕) เพราะอาศัยกายด้วย โผฏฐัพพะทั้งหลายด้วย จึงเกิดกายวิญญาณ การประจวบแห่งธรรม ๓ ประการ (กาย+โผฏฐัพพะ+กายวิญญาณ) นั้นคือผัสสะ เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา
...ฯลฯ... ...ฯลฯ......
…ฯลฯ... ...ฯลฯ... ความเกิดขึ้นพร้อมแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมี ด้วยอาการอย่างนี้

(๖) เพราะอาศัยใจด้วย ธัมมารมณ์ทั้งหลายด้วย จึงเกิดมโนวิญญาณ การประจวบแห่งธรรม ๓ ประการ (ใจ+ธัมมารมณ์+มโนวิญญาณ) นั้นคือผัสสะเพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา
เพราะมีเวทนาเป็นปัจจัย จึงมีตัณหา
เพราะมีตัณหาเป็นปัจจัย จึงอุปาทาน
เพราะมีอุปาทานเป็นปัจจัย จึงมีภพ
เพราะมีภพเป็นปัจจัย จึงมีชาติ
เพราะมีชาติเป็นปัจจัย ชรามรณะ โสกะปริเทวะทุกขะโทมนัสอุปายาสทั้งหลายจึงมีขึ้นพร้อม
ความความเกิดขึ้นพร้อมแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมี ด้วยอาการอย่างนี้.
... .... .... ....
(๑) เพราะอาศัยตาด้วย รูปทั้งหลายด้วย จึงเกิดจักขุวิญญาณ การประจวบพร้อมแห่ง ธรรม สามประการ (ตา+รูป+จักขุวิญญาณ) นั้นคือผัสสะ
เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา
เพราะมีเวทนาเป็นปัจจัย จึงมีตัณหา
เพราะความจางคลายดับไปโดยไม่เหลือแห่งตัณ หา
นั้น จึงมีความดับแห่งอุปาทาน
เพราะมีความดับแห่งอุปาทาน จึงมีความดับแห่งภพ
เพราะมีความดับแห่งภพ จึงมีความดับแห่งชาติ
เพราะมีความดับแห่งชาติ ชรามรณะ โสกะปริเทวะ-ทุกขะโทมนัสอุปายาสทั้งหลาย จึงดับสิ้น
ความดับลงแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมี ด้วยอาการอย่างนี้.

(ข้อความเต็มในกรณีแห่งหู ก็มีอย่างเดียวกันกับในกรณีแห่งตา ทุกตัวอักษร ต่างกันแต่ชื่อ ในกรณีแห่ง จมูก ลิ้น กาย ก็มีนัยเดียวกัน. ในกรณีแห่งมโน จะเขียนเต็มอีกครั้งหนึ่ง.)

(๒) เพราะอาศัยหูด้วย เสียงทั้งหลายด้วย จึงเกิดโสตวิญญาณ การประจวบพร้อมแห่งธรรม ๓ ประการ (หู+เสียง+โสตวิญญาณ) นั้นคือผัสสะ เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา
...ฯลฯ... ...ฯลฯ......
…ฯ ล ฯ ... ...ฯ ล ฯ ... ความดับลงแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมี ด้วยอาการอย่างนี้.

(๓) เพราะอาศัยจมูกด้วย กลิ่นทั้งหลายด้วย จึงเกิดฆานวิญญาณ การประจวบแห่งธรรม ๓ ประการ (จมูก+กลิ่น+ฆานวิญญาณ) นั้นคือผัสสะ เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา
...ฯลฯ... ...ฯลฯ......
…ฯลฯ... ...ฯลฯ... ความดับลงแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมี ด้วยอาการอย่างนี้.

(๔) เพราะอาศัยลิ้นด้วย รสทั้งหลายด้วย จึงเกิดชิวหาวิญญาณ การประจวบแห่งธรรม ๓ ประการ (ลิ้น+รส+ชิวหาวิญญาณ) นั้นคือผัสสะ เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา
...ฯลฯ... ...ฯลฯ...
...ฯลฯ... ...ฯลฯ... ความดับลงแห่งกองทุกข์
ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมี ด้วยอาการอย่างนี้.

(๕) เพราะอาศัยกายด้วย โผฏฐัพพะทั้งหลายด้วย จึงเกิดกายวิญญาณ การประจวบแห่งธรรม ๓ ประการ (กาย+โผฏฐัพพะ+กายวิญญาณ) นั้นคือผัสสะ เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา
…ฯลฯ... ...ฯลฯ...
...ฯลฯ... ...ฯลฯ... ความดับลงแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมี ด้วยอาการอย่างนี้.

(๖) เพราะอาศัยใจด้วย, ธัมมารมณ์ทั้งหลายด้วย จึงเกิดมโนวิญญาณ การประจวบแห่งธรรม ๓ ประการ (ใจ+ธัมมารมณ์+มโนวิญญาณ) นั้นคือ ผัสสะ
เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา
เพราะมีเวทนาเป็นปัจจัย จึงมีตัณหา
เพราะความจางคลายดับไปโดยไม่เหลือแห่งตัณ หา
นั้น จึงมีความดับแห่งอุปาทาน
เพราะมีความดับแห่งอุปาทาน จึงมีความดับแห่งภพ
เพราะมีความดับแห่งภพ จึงมีความดับแห่งชาติ
เพราะมีความดับแห่งชาติ ชรามรณะ
โสกะปริเทวะ-ทุกขะโทมนัสอุปายาสทั้งหลาย จึงดับสิ้น ความดับลงแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมีด้วยอาการอย่างนี้". สมัยนั้น ภิกษุองค์หนึ่ง ได้ยืนแอบฟังพระผู้มี พระภาคเจ้าอยู่ พระผู้มีพระภาคเจ้า ทอดพระ-เนตรภิกษุผู้ยืน แอบฟังนั้นแล้ว ได้ทรงกล่าวกะ ภิกษุนั้นว่า "ดูก่อนภิกษุ! เธอได้ยินธรรม ปริยายนี้ แล้วมิใช่หรือ?"

"ได้ยินพระเจ้าข้า!"
"ดูก่อนภิกษุ! เธอจงรับเอาธรรมปริยายนี้ไป.
ดูก่อนภิกษุ เธอจงเล่าเรียนธรรมปริยายนี้.
ดูก่อนภิกษุ เธอจงทรงไว้ซึ่งธรรมปริยายนี้.
ดูก่อนภิกษุ ธรรมปริยายนี้ ประกอบด้วยประโยชน์ เป็นเบื้องต้นแห่งพรหมจรรย์"ดังนี้ แล.



หน้า 245
ผู้ไม่รู้ปฏิจจสมุปบาทยังมีหน้าที่ ต้องเที่ยวแสวงหาครู

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย บุคคล เมื่อไม่รู้ไม่เห็นซึ่งชรามรณะ ...ซึ่งเหตุให้เกิดขึ้นแห่งชรามรณะ...ซึ่งความดับไม่เหลือแห่งชรามรณะ... ซึ่งข้อปฏิบัติเครื่อง ทำสัตว์ ให้ลุถึงความดับไม่เหลือแห่งชรามรณะ ตามที่เป็นจริง เขาพึงทำการแสวงหาครู เพื่อให้รู้ ในชรามรณะ... ในเหตุให้เกิดขึ้นแห่งชรามรณะ ...ในความดับไม่เหลือ แห่งชรามรณะ... ในข้อปฏิบัติเครื่องทำสัตว์ให้ลุถึงความดับ ไม่เหลือแห่งชรามรณะ ตามที่เป็นจริง ดังนี้.
(ในกรณแห่งบทว่า ชาติ..ภพ..อุปาทาน..ตัณ หา..เวทนา..ผัสสะ.. สฬายตนะ..นามรูป.. วิญญาณ.. ก็มีคำตรัสอย่างเดียวกันกับคำตรัส ของบทว่า ชรามรณะ ข้างบนนี้ ตรงกัน ทุกตัวอักษร ต่างกัน แต่ชื่อของสิ่ง ที่หยิบขึ้น พิจารณา จนกระทั่งถึงบทสุดท้าย อันเกี่ยวกับ สังขาร ดังที่มีอยู่ต่อไป ข้างล่างนี้)

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย บุคคล เมื่อไม่รู้ไม่เห็น ซึ่งสังขารทั้งหลาย...ซึ่งเหตุให้เกิดขึ้นแห่งสังขาร... ซึ่งความดับไม่เหลือแห่งสังขาร... ซึ่งข้อปฏิบัติ เครื่องทำสัตว์ ให้ลุ ถึงความดับไม่เหลือแห่ง สังขาร ตามที่เป็นจริง เขาพึงทำการ แสวงหาครูเพื่อให้รู้ ในสังขารทั้งหลาย... ในเหตุให้เกิดขึ้น แห่งสังขาร... ในความดับ ไม่เหลือ แห่งสังขาร... ในข้อปฏิบัติเครื่องทำสัตว์ให้ลุถึงความดับ ไม่เหลือ แห่งสังขาร ตามที่เป็นจริง ดังนี้.


หน้า 246
ผู้ไม่รู้ปฏิจจสมุปบาท ยังมีหน้าที่ ต้องทำการศึกษา

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย! บุคคล เมื่อไม่รู้ไม่เห็น ซึ่งชรามรณะ ...ซึ่งเหตุให้เกิดขึ้นแห่งชรามรณะ... ซึ่งความดับไม่เหลือแห่งชรามรณะ... ซึ่งข้อปฏิบัติเครื่องทำสัตว์ให้ลุ ถึงความดับไม่เหลือ แห่งชรามรณะ ตามที่เป็นจริง เขาพึง ทำการศึกษา เพื่อให้รู้ ในชรามรณะ... ในเหตุให้ เกิดขึ้นแห่งชรามรณะ... ในความดับไม่เหลือแห่งชรามรณะ... ในข้อปฏิบัติเครื่องทำสัตว์
ให้ลุถึงความดับไม่เหลือ แห่งชรามรณะ ตามที่เป็นจริง ดังนี้.

(ในกรณีแห่งบทว่า ชาติ..ภพ..อุปาทาน..ตัณ หา..เวทนา..ผัสสะ.. สฬายตนะ..นามรูป.. วิญญาณ.. ก็มีคำตรัสอย่างเดียวกันกับคำตรัส ของบทว่า ชรามรณะ ข้างบนนี้ ตรงกันทุก ตัวอักษร ต่างกัน แต่ชื่อ ของสิ่งที่หยิบขึ้นพิจารณา จนกระทั่งถึงบทสุดท้าย อันเกี่ยวกับ สังขาร ดังที่มีอยู่ต่อไป ข้างล่างนี้)

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย บุคคล เมื่อไม่รู้ไม่เห็น ซึ่งสังขารทั้งหลาย ...ซึ่งเหตุให้เกิดขึ้นแห่งสังขาร ...ซึ่งความดับไม่เหลือแห่งสังขาร... ซึ่งข้อปฏิบัติเครื่องทำสัตว์ ให้ลุถึง ความดับไม่เหลือแห่ง สังขาร ตามที่เป็นจริง เขาพึงทำการศึกษาเพื่อให้รู้ ในสังขารทั้งหลาย... ในเหตุให้เกิดขึ้น แห่งสังขาร... ในความดับไม่เหลือแห่ง สังขาร... ในข้อปฏิบัติเครื่องทำสัตว์ให้ลุถึงความดับ ไม่เหลือ แห่งสังขาร ตามที่ เป็นจริง ดังนี้.


หน้า 247
ผู้ไม่รู้ปฏิจจสมุปบาทยังมีหน้าที่ ต้องบำเพ็ญโยคะ