(วิญญาณของสัตว์ทั้งหลาย)

ความมีขึ้นแห่งภพ (นัยที่ ๑)
-บาลี ติก. อํ. ๒๐/๒๘๗/๕๑๖.

           ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ พระองค์ตรัสว่า ‘ภพ–ภพ’ ดังนี้ ภพ ย่อมมีได้ ด้วยเหตุเพียงเท่าไร พระเจ้าข้า

           อานนท์ ถ้ากรรมมี กามธาตุ(1) เป็นวิบาก จักไม่ได้มีแล้วไซร้ กามภพ จะพึง ปรากฏได้หรือ ไม่พึงปรากฏเลย พระเจ้าข้า

อานนท์ ด้วยเหตุนี้แหละ
กรรม จึงเป็น ผืนนา (กมฺมํเขตฺตํ)
วิญญาณ เป็น พืช (วิญฺญาณํ พีชํ)
ตัณหา เป็น ยางของพืช (ตณฺหา สิเนโห)
วิญญาณของสัตว์ทั้งหลาย ที่มีอวิชชาเป็นเครื่องกั้น มีตัณหาเป็นเครื่องผูก ตั้งอยู่แล้ว ด้วย ธาตุชั้นทราม การบังเกิดขึ้นในภพใหม่ต่อไป ย่อมมีได้ด้วยอาการอย่างนี้
1.กามธาต = ธาตุดิน ธาตุน้ำ ธาตุลม ธาตุไฟ. ดูเพิ่มเติม ไทย นิทาน.สํ.๑๖/๑๔๘/๓๕๕-๖ -ผู้รวบรวม
........................................................................................................................

           อานนท์ ถ้ากรรมมี รูปธาตุ(2) เป็นวิบาก จักไม่ได้มีแล้วไซร้ รูปภพ จะพึง ปรากฏได้หรือ ไม่พึงปรากฏเลย พระเจ้าข้า

อานนท์ ด้วยเหตุนี้แหละ
กรรม จึงเป็น เนื้อนา
วิญญาณ เป็น พืช
ตัณหา เป็น ยางของพืช
วิญญาณของสัตว์ทั้งหลาย ที่มีอวิชชาเป็นเครื่องกั้น มีตัณหาเป็นเครื่องผูก ตั้งอยู่แล้วด้วยธาตุชั้นกลาง (มชฺฌิมาย ธาตุยา) การบังเกิดขึ้นในภพใหม่ต่อไป ย่อมมีได้ ด้วยอาการอย่างนี้
2. รูปธาตุ = สิ่งที่เป็นรูปในส่วนละเอียด. ดูเพิ่มเติม “มีอวัยวะน้อยใหญ่ครบถ้วน มีอินทรีย์ไม่บกพร่อง” -ไทย สี. ที. ๙/๓๓/๔๙. –ผู้รวบรวม
........................................................................................................................

           อานนท์ ถ้ากรรมมี อรูปธาตุ (3)  เป็นวิบาก จักไม่ได้มีแล้วไซร้ อรูปภพ จะพึงปรากฏได้หรือ ไม่พึงปรากฏเลย พระเจ้าข้า

อานนท์ ด้วยเหตุนี้แหละ
กรรม จึงเป็น เนื้อนา
วิญญาณ เป็น พืช
ตัณหา เป็น ยางของพืช
วิญญาณของสัตว์ทั้งหลาย ที่มีอวิชชาเป็นเครื่องกั้น มีตัณหาเป็น เครื่องผูก ตั้งอยู่แล้ว ด้วย ธาตุชั้นประณีต (ปณีตาย ธาตุยา) การบังเกิดขึ้น ในภพใหม่ต่อไป ย่อมมีได้ ด้วยอาการอย่างนี้

           อานนท์ ภพ ย่อมมีได้ ด้วยอาการอย่างนี้แล (นัยยะที่ ๑)

3. อรูปธาตุ = สิ่งที่ไม่ใช่รูป เป็นนามธรรม เช่น เวทนา สัญญา สังขาร. (ผู้ได้สมาธิระดับ อากาสานัญจายตนะขึ้นไป)

พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๐ พระสุตตันตปิฎก หน้าที่ ๒๕๒-๒๕๔

นวสูตร

           [๕๑๖] ครั้งนั้นแล ท่านพระอานนท์ได้เข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคถึงที่ประทับ ถวายบังคมพระผู้มีพระภาคแล้ว นั่ง ณ ที่ควรส่วนข้างหนึ่ง ครั้นแล้วได้ทูล พระผู้มีพระภาคว่า ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ พระองค์ตรัสว่า ภพ ภพดังนี้ ภพย่อมมีได้ ด้วยเหตุเพียงไร พระเจ้าข้า พระผู้มีพระภาคตรัสถามว่า

           ดูกรอานนท์ ก็กรรมที่อำนวยผล ให้ใน กามธาตุ จักไม่มีแล้ว กามภพ พึงปรากฏ บ้าง หรือหนอ

           อา. ไม่พึงปรากฏเลย พระเจ้าข้า

           พ. ดูกรอานนท์ เหตุนี้แล
กรรม จึงชื่อว่าเป็น ไร่นา
วิญญาณ ชื่อว่าเป็น พืช
ตัณหา ชื่อว่าเป็น ยาง
วิญญาณประดิษฐานแล้ว เพราะธาตุอย่างเลวของสัตว์ พวกที่มี อวิชชา เป็นเครื่อง สกัดกั้น มีตัณหาเป็นเครื่องผูกใจ ด้วยประการฉะนี้ จึงมีการเกิด ในภพใหม่ต่อไปอีก

           ดูกรอานนท์ ก็กรรมที่อำนวยผลให้ใน รูปธาตุ จักไม่มีแล้ว รูปภพ พึงปรากฏ บ้างหรือหนอ

           อา. ไม่พึงปรากฏเลย พระเจ้าข้า

           พ. ดูกรอานนท์ เหตุนี้แล
กรรม จึงชื่อว่าเป็น ไร่นา
วิญญาณ จึงชื่อว่าเป็น พืช
ตัณหา ชื่อว่าเป็น ยาง
วิญญาณประดิษฐานแล้ว เพราะธาตุอย่างกลางของสัตว์ พวกที่มี อวิชชาเป็นเครื่อง สกัดกั้น มีตัณหาเป็นเครื่องผูกใจ ด้วยประการฉะนี้ จึงมีการเกิด ในภพใหม่ต่อไปอีก

            ดูกรอานนท์ ก็กรรมที่อำนวยผลให้ใน อรูปธาตุ จักไม่มีแล้ว อรูปภพ พึงปรากฏบ้าง หรือหนอ

           อา. ไม่พึงปรากฏเลย พระเจ้าข้า

           พ. ดูกรอานนท์ เหตุนี้แล
กรรม จึงชื่อว่าเป็น ไร่นา
วิญญาณ ชื่อว่าเป็น พืช
ตัณหา ชื่อว่าเป็น ยาง
วิญญาณประดิษฐานแล้ว เพราะธาตุอย่างประณีต ของสัตว์ พวกที่มี อวิชชา เป็นเครื่อง สกัดกั้น มีตัณหาเป็นเครื่องผูกใจ ด้วยประการฉะนี้ จึงมีการเกิดในภพใหม่ต่อไปอีก

            ดูกรอานนท์ ภพ ย่อมมีได้ด้วยเหตุดังกล่าวมาฉะนี้แล