ฉบับหลวง เล่มที่ ๑๕ สุตตันตปิฎก สังยุตตนิกาย สคาถวรรค หน้าที่ ๑๖๘ – ๑๘๖

พรหมสังยุต
ปฐมวรรคที่ ๑

อายาจนสูตรที่ ๑

          [๕๕๕] ข้าพเจ้าได้สดับมาแล้วอย่างนี้ สมัยหนึ่ง พระผู้มีพระภาค แรกตรัสรู้ ประทับอยู่ ที่ต้นอชปาลนิโครธ แถบฝั่งแม่น้ำเนรัญชรา เขตอุรุเวลาประเทศ

    ครั้งนั้น ความปริวิตกแห่งพระหฤทัยบังเกิดขึ้นแก่พระผู้มีพระภาค ผู้เสด็จเข้าที่ลับ ทรงพักผ่อนอยู่อย่างนี้ว่า ธรรมที่เราตรัสรู้แล้วนี้ ลึกซึ้ง เห็นได้ยาก รู้ตามได้ยาก สงบ ประณีต คาดคะเนเอาไม่ได้ ละเอียด รู้ได้เฉพาะบัณฑิต ก็หมู่สัตว์นี้แล ยังยินดี ด้วยอาลัย ยินดีแล้วในอาลัย เบิกบานแล้วในอาลัย

ก็ฐานะนี้ คือความเป็นปัจจัยแห่งธรรมมีสังขารเป็นต้นนี้ เป็นธรรมอาศัยกันและกัน เกิดขึ้น อันหมู่สัตว์ผู้ยินดีด้วยอาลัยยินดีแล้วในอาลัย เบิกบานแล้วในอาลัย จะพึงเห็น ได้ยาก แม้ฐานะนี้ ก็เห็นได้ยาก คือธรรมเป็นที่ระงับสังขารทั้งปวง ธรรมเป็นที่สละคืน อุปธิทั้งปวง ธรรมเป็นที่สิ้นตัณหา ธรรมเป็นที่สำรอกธรรม เป็นที่ดับ นิพพาน

ก็ถ้าเราจะพึงแสดงธรรม แต่ชนเหล่าอื่นจะไม่พึงรู้ทั่วถึงธรรมของเรา ข้อนั้นจะพึงเป็น ความเหน็ดเหนื่อยของเรา ข้อนั้นจะพึงเป็นความลำบากของเรา

    อนึ่ง ได้ยินว่าคาถาอันน่าอัศจรรย์ยิ่งนักเหล่านี้ ที่พระผู้มีพระภาคไม่เคยได้ ทรงสดับมาแต่ก่อน เกิดแจ่มแจ้งกะพระผู้มีพระภาคว่าบัดนี้ เราไม่ควรจะประกาศธรรม ที่เราตรัสรู้แล้วโดยยาก ธรรมนี้ เหล่าสัตว์ผู้ถูกราคะโทสะครอบงำแล้ว จะตรัสรู้ ไม่ได้ง่าย เหล่าสัตว์ผู้ยินดีแล้ว ด้วยความกำหนัด ถูกกองแห่งความมืดหุ้ม ห่อแล้ว จักไม่เห็นธรรมอันทวนกระแส ละเอียดลึกซึ้ง เห็นได้ยาก เป็นอณู

    เมื่อพระผู้มีพระภาคทรงพิจารณาเห็นดังนี้ พระหฤทัยก็ทรงน้อมไป เพื่อความขวนขวายน้อย ไม่ทรงน้อมไป เพื่อทรงแสดงธรรม

          [๕๕๖] ครั้งนั้น สหัมบดีพรหม ทราบความปริวิตกแห่งพระหฤทัยของ พระผู้มีพระภาค ด้วยใจแล้ว ได้มีความดำริว่า ท่านผู้เจริญทั้งหลาย โลกจะฉิบหาย หนอ ท่านผู้เจริญทั้งหลาย โลกจะพินาศหนอ เพราะพระตถาคต อรหันตสัมมา สัมพุทธเจ้า ทรงน้อมพระหฤทัยไปเพื่อความขวนขวายน้อย ไม่ทรงน้อมพระหฤทัยไปเพื่อทรงแสดงธรรม

ลำดับนั้น สหัมบดีพรหม อันตรธานไป ในพรหมโลก มาปรากฏอยู่เฉพาะพระพักตร์ พระผู้มีพระภาค เหมือนบุรุษมีกำลัง พึงเหยียดออกซึ่งแขนที่คู้อยู่ หรือ พึงคู้เข้า ซึ่งแขน ที่เหยียดอยู่ฉะนั้น

    ครั้นแล้ว สหัมบดีพรหมกระทำผ้าห่มเฉวียงบ่าข้างหนึ่งแล้ว คุกชาณุ มณฑลเบื้องขวา ลงที่แผ่นดิน ประนมอัญชลี ไปทางพระผู้มีพระภาค แล้วได้กราบทูล พระผู้มีพระภาคว่า ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ขอพระผู้มีพระภาคจงทรงแสดงธรรม เถิด  ขอพระสุคตจงทรงแสดงธรรม เถิด สัตว์ทั้งหลายผู้มีกิเลสดุจธุลีในดวงตาน้อย เป็นปรกติก็มีอยู่ เพราะมิได้สดับ ย่อมเสื่อมจากธรรม สัตว์ทั้งหลายผู้รู้ทั่วถึงธรรม จักมี

    สหัมบดีพรหม ได้กราบทูลดังนี้แล้ว ครั้นแล้วได้กราบทูลเป็นนิคมคาถาอีกว่า เมื่อก่อนธรรมที่ไม่บริสุทธิ์ ซึ่งศาสดาผู้มีมลทินทั้งหลายคิดแล้ว ปรากฏขึ้นในหมู่ชน ชาวมคธ ขอพระองค์จงทรงเปิดประตูอมตะเถิด ขอสัตว์ทั้งหลายจงฟังธรรม ซึ่งพระพุทธเจ้าผู้ปราศจากมลทิน ตรัสรู้แล้วเถิด ขอพระองค์ผู้มีพระปัญญาดี มีพระจักษุโดยรอบ มีความโศกอันปราศจาก แล้ว จงเสด็จขึ้นสู่ปราสาท อันสำเร็จ ด้วยธรรม จงพิจารณาชุมชนผู้จมอยู่ในความโศก ถูกชาติและ ชรา ครอบงำแล้ว อุปมาเหมือนบุคคล ผู้อยู่บนยอดภูเขา อันล้วนด้วยศิลา จะพึงเห็นชุมชนโดยรอบ ฉะนั้น

    ข้าแต่พระองค์ผู้แกล้วกล้า ผู้ทรงชนะสงครามแล้ว ผู้ทรงนำพวกผู้ไม่มีหนี้ ขอพระองค์จงเสด็จ ลุกขึ้นเถิด จงเสด็จเที่ยวไป ในโลกเถิด ขอพระผู้มีพระภาค จงทรงแสดงธรรมเถิด ผู้รู้ทั่วถึงธรรม จักมี

          [๕๕๗] ลำดับนั้น พระผู้มีพระภาคทรงทราบการเชื้อเชิญของพรหม และ ทรงอาศัย พระกรุณาในสัตว์ทั้งหลาย จึงทรงสอดส่องดูโลกด้วยพระพุทธจักษุ ฯ เมื่อพระผู้มีพระภาค ทรงสอดส่องดูโลกด้วยพระพุทธจักษุ ก็ได้ทรงเห็น สัตว์ทั้งหลาย บางพวกมีกิเลสดุจธุลีในดวงตาน้อย
บางพวกมีกิเลสดุจธุลีในดวงตามาก
บางพวกมีอินทรีย์กล้า
บางพวก มีอินทรีย์อ่อน
บางพวกมีอาการดี
บางพวกีอาการเลว
บางพวกจะพึงสอนให้รู้ได้โดยง่าย
บางพวกจะพึงสอน ให้รู้ ได้โดยยาก
บางพวกมีปรกติเห็นโทษในปรโลกว่าเป็นภัยอยู่

    ในกออุบลก็ดี ในกอปทุมก็ดี ในกอบุณฑริก็ดี ดอกอุบลก็ดี ดอกปทุมก็ดี ดอกบุณฑริกก็ดี
บางเหล่าเกิดแล้วในน้ำ เจริญแล้วในน้ำ อาศัยอยู่ในน้ำจมอยู่ในน้ำ อันน้ำเลี้ยงอยู่ บางเหล่าเกิดแล้วในน้ำ เจริญแล้วในน้ำ ตั้งอยู่ เสมอน้ำ
บางเหล่าเกิดแล้วในน้ำ เจริญแล้วในน้ำ ตั้งขึ้นพ้นน้ำ อันน้ำไม่ติดแล้ว แม้ฉันใด

พระผู้มีพระภาคทรงสอดส่องดูโลก ด้วยพระพุทธจักษุ ก็ได้ทรงเห็นสัตว์ ทั้งหลาย บางพวกมีกิเลสดุจธุลีในดวงตาน้อย บางพวกมีกิเลสดุจธุลี ในดวงตามาก บางพวกมีอินทรีย์กล้า บางพวกมีอินทรีย์อ่อน บางพวกมีอาการดี บางพวกมี อาการเลว บางพวกจะพึงสอนให้รู้ได้โดยง่าย บางพวกจะพึงสอนให้รู้ได้โดยยาก บางพวก มีปรกติเห็นโทษในปรโลกว่าเป็นภัยอยู่ ฉันนั้น

ครั้นทรงเห็นแล้ว จึงได้ ตรัสตอบสหัมบดีพรหม ด้วยพระคาถาว่า ประตูอมตะ เราเปิดแล้วเพราะท่าน ชนผู้ฟังจงปล่อยศรัทธามาเถิด ดูกรพรหม เราจะไม่มีความ สำคัญ ในความลำบากแสดงธรรมอันประณีต ที่ชำนิชำนาญ ในหมู่มนุษย์

          [๕๕๘] ลำดับนั้น สหัมบดีพรหมดำริว่า เราอันพระผู้มีพระภาคทรงทำโอกาส เพื่อทรงแสดงธรรมแล้ว จึงถวายอภิวาทพระผู้มีพระภาค ทำประทักษิณแล้ว อันตรธานไป ในที่นั้นเอง