พระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๖ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๘ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
สังยุตตนิกาย นิทานวรรค ๓. /ธาตุสังยุต ๑. นานัตตวรรค
หมวดว่าด้วยความต่าง หน้า ๑๖๙ - ๑๘๔)

นานานัตตธาตุ
ปฏิจจสมุปบาทแห่งอารัมมณลาภ นานัตตะ (การได้อารมณ์หก)
สูตรที่ ๙ ธาตุสังยุตต์ นิทาน.สํ. ๑๖/๑๗๕/๓๔๘, ตรัสแก่ภิกษุทั้งหลาย ที่เชตวัน

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย !

เพราะอาศัย ธาตุนานัตตะ (ธาตุนานาชนิด)
จึงมีการเกิดขึ้นแห่ง สัญญานานัตตะ (สัญญานานาชนิด)

เพราะอาศัย สัญญานานัตตะ
จึงมีความเกิดขึ้นแห่ง สังกัปปนานัตตะ (ความตริตรึกนานาชนิด)

เพราะอาศัย สังกัปปนานัตตะ
จึงมีการเกิดขึ้นแห่ง ผัสสนานัตตะ (ผัสสะนานาชนิด)

เพราะอาศัย ผัสสนานัตตะ
จึงมีการเกิดขึ้นแห่ง เวทนานานัตตะ (เวทนานานาชนิด)

เพราะอาศัย เวทนานานัตตะ
จึงมีการเกิดขึ้นแห่ง ฉันทนานัตตะ (ความพอใจนานาชนิด)

เพราะอาศัย ฉันทนานัตตะ
จึงมีการเกิดขึ้นแห่ง ปริฬาหนานัตตะ (ความเร่าร้อนนานาชนิด)

เพราะอาศัย ปริฬาหนานัตตะ
จึงมีการเกิดขึ้นแห่ง ปริเยสนานานัตตะ (การแสวงหานานาชนิด)

เพราะอาศัย ปริเยสนานานัตตะ
จึงมีการเกิดขึ้นแห่ง ลาภนานัตตะ (การได้รับนานาชนิด)

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ! ธาตุนานัตตะ เป็นอย่างไรเล่า ?

ธาตุนานัตตะ คือ
   รูปธาตุ
   สัททธาตุ
   คันธธาตุ
   รสธาตุ
   โผฏฐัพพธาตุ
   ธัมมธาตุ.
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ! นี้เราเรียกว่า ธาตุนานัตตะ.


ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย !

เพราะอาศัยธาตุนานัตตะ จึงมีการเกิดขึ้นแห่งสัญญานานัตตะ
เพราะอาศัยสัญญานานัตตะ จึงมีการเกิดขึ้นแห่งสังกัปปนานัตตะ
เพราะอาศัย สังกัปปนานัตตะ จึงมีการเกิดขึ้นแห่ง ผัสสนานัตตะ
เพราะอาศัย ผัสสนานัตตะ จึงมีการเกิดขึ้นแห่ง เวทนานานัตตะ
เพราะอาศัย เวทนานานัตตะ จึงมีการเกิดขึ้นแห่ง ฉันทนานัตตะ
เพราะอาศัย ฉันทนานัตตะ จึงมีการเกิดขึ้นแห่ง ปริฬาหนานัตตะ
เพราะอาศัยปริฬาหนานัตตะ จึงมีการเกิดขึ้นแห่ง ปริเยสนานานัตตะ
เพราะอาศัยปริเยสนานานัตตะ จึงมีการเกิดขึ้นแห่ง ลาภนานัตตะ
เป็นอย่างไรเล่า ?

ธาตุ นานัตตะ

สัญญา นานัตตะ

สังกัปป นานัตตะ

ผัสส นานัตตะ

เวทนา นานนัตตะ

ฉันท นานัตตะ

ปริฬาห นานัตตะ

ปริเยสนา นานัตตะ

ลาภ นานัตตะ

รูปธาตุ

รูปสัญญา

ตริตรึก-รูป

ผัสสะ-รูป

เวทนา-รูป

พอใจ-รูป

เร่าร้อนรูป

แสวงหารูป

ได้ซึ่งรูป

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย !
เพราะอาศัยรูปธาตุ จึงมีการเกิดขึ้นแห่งรูปสัญญา(สัญญาในรูป)
เพราะอาศัยรูปสัญญา จึงมีการเกิดขึ้นแห่ง รูปสังกัปปะ (ความตริตรึกในรูป)
เพราะอาศัยรูปสังกัปปะ จึงมีการเกิดขึ้นแห่ง รูปสัมผัสสะ (การสัมผัสซึ่งรูป)
เพราะอาศัยรูปสัมผัสสะ จึงมีการเกิดขึ้นแห่ง รูปสัมผัสสชาเวทนา (เวทนาที่เกิดขึ้นจากการสัมผัสซึ่งรูป)
เพราะอาศัยรูปสัมผัสสชาเวทนา จึงมีการเกิดขึ้นแห่ง รูปฉันทะ(ความพอใจในรูป)
เพราะอาศัยรูปฉันทะ จึงมีการเกิดขึ้นแห่ง รูปปริฬาหะ (ความเร่าร้อนเพราะรูป)
เพราะอาศัยรูปปริฬาหะ จึงมีการเกิดขึ้นแห่ง รูปปริเยสนา (การแสวงหาซึ่งรูป)
เพราะอาศัยรูปปริเยสนา จึงมีการเกิดขึ้นแห่ง รูปลาภะ (การได้รับซึ่งรูป).

(หมวดเกี่ยวกับธาตุอื่น ๆ อีก ๕ ธาตุ สัททธาตุ คันธธาตุ รสธาตุ โผฏฐัพพธาตุ และธัมมธาตุ ก็มีการจำแนกโดยนัยะอย่างเดียวกันกับหมวดรูปธาตุ ดังที่กล่าวแล้วข้างบนนี้).

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ! อย่างนี้แล (ที่เรากล่าวว่า) เพราะอาศัยธาตุนานัตตะ จึงมีการเกิดขึ้นแห่ง สัญญานานัตตะ เพราะอาศัยสัญญานานัตตะ จึงมีการเกิดขึ้นแห่งสังกัปปนานัตตะ
...ฯลฯ...
เพราะอาศัยปริฬาหนานัตตะ จึงมีการเกิดขึ้นแห่งปริเยสนานานัตตะ
เพราะอาศัยปริเยสนานานัตตะ จึงมีการเกิดขึ้นแห่งลาภนานัตตะ.

[ยังมีสูตรอีกสูตรหนึ่ง ซึ่งลักษณะอย่างเดียวกันกับสูตรข้างบนนี้ทุกประการ ต่างแต่ ตรัสไว้โดยย่อ คือ เว้นผัสสนา นัตตะ และเวทนานานัตตะ แล้วเว้นลาภนานัตตะ ซึ่งเป็นอันดับสุดท้ายเสีย คงตรัสเพียงแค่ปริเยสนานานัตตะ เท่านั้น
(- สูตรที่ ๗ ธาตุสังยุตต์ นิทาน.สํ. ๑๖/๑๗๓/๓๔๔).]