พุทธประวัติจากพระโอษฐ์
หน้า115-117

760-1
อาการแห่งการตรัสรู้

         ราชกุมาร ! ครั้นเรากลืนกินอาหารหยาบ ทำกายให้มีกำลังได้แล้ว เพราะสงัด จากกามและอกุศลธรรมทั้งหลาย จึงบรรลุ ฌานที่ ๑ มีวิตกวิจาร มีปีติและสุขอันเกิด แต่วิเวกแล้วแลอยู่.

         เพราะสงบวิตก วิจารเสียได้ จึงบรรลุ  ฌานที่ ๒ เป็นเครื่องผ่องใสในภายใน เป็นที่เกิดสมาธิแห่งใจ ไม่มีวิตกวิจารมี แต่ปีติและสุขอันเกิดแต่สมาธิแล้วแลอยู่.

         เพราะความจางไปแห่งปีติ ย่อมอยู่อุเบกขา มีสติสัมปชัญญะ เสวยสุขด้วย นามกาย จึงบรรลุ ฌานที่ ๓ อันเป็นฌาน ที่พระอริยเจ้ากล่าวว่าผู้ได้ฌานนี้ เป็นผู้อยู่ อุเบกขา มีสติอยู่เป็นสุข แล้วแลอยู่.

         และเพราะละสุขและทุกข์เสียได้ เพราะความดับหายไป แห่งโสมนัสและ โทมนัส  ในกาลก่อน จึงได้บรรลุ ฌานที่ ๔ อันไม่ทุกข์ไม่สุข มีแต่ความที่สติเป็น ธรรมชาติ บริสุทธิ์ เพราะอุเบกขาแล้วแลอยู่. 

..........................................................................................................

บุพเพนิวาสานุสสติญาณ (ระลึกถึงขันธ์ในอดีต-ระลึกชาติ)

         เรานั้น ครั้นเมื่อจิตตั้งมั่นบริสุทธิ์ผ่องใสไม่มีกิเลส ปราศจากกิเลสเป็น ธรรมชาติอ่อนโยนควรแก่การงาน ถึงความไม่หวั่นไหวตั้งอยู่เช่นนี้แล้ว ได้น้อมจิต ไปเฉพาะต่อ บุพเพนิวาสานุสสติญาณ

          เรานั้นระลึกถึงขันธ์ที่เคยอยู่อาศัยในภพก่อนได้หลายประการ คือระลึกได้ ชาติหนึ่งบ้าง สองชาติ สามชาติ สี่ชาติ ห้าชาติ บ้าง สิบชาติ ยี่สิบชาติ สามสิบชาติ สี่สิบชาติ ห้าสิบชาติบ้าง ร้อยชาติ พันชาติ แสนชาติบ้าง ตลอดหลายสังวัฏฏกัปป์ หลายวิวัฏฏกัปป์ หลายสังวัฏฏกัปป์และ วิวัฏฏกัปป์บ้าง ว่าเมื่อเราอยู่ในภพโน้น มีชื่ออย่างนั้น มีโคตร มีวรรณะ มีอาหาร อย่างนั้น เสวยสุและทุกข์เช่นนั้น ๆ มีอายุสุดลงเท่านั้น

          ครั้นจุติจากภพนั้นแล้วได้เกิดในภพโน้น มีชื่อ โคตร วรรณะ อาหาร อย่างนั้นๆ ได้เสวยสุขและทุกข์เช่นนั้น ๆ มีอายุสุดลงเท่านั้น ครั้นจุติจากภพนั้น ๆ ๆ ๆ แล้ว มาเกิดในภพนี้. เรานั้นระลึกถึงขันธ์ที่เคยอยู่อาศัยในภพก่อนได้หลายประการ พร้อม ทั้งอาการและลักขณะดังนี้.

          ราชกุมาร ! นี่เป็น วิชชาที่ ๑ ที่เราได้บรรลุแล้ว ในยามแรกแห่งราตรี

          อวิชชาถูกทำลายแล้ว วิชชาเกิดขึ้นแล้ว ความมืดถูกทำลายแล้ว ความสว่าง เกิดขึ้นแทนแล้ว เช่นเดียวกับที่เกิดแก่ผู้ไม่ประมาท มีเพียรเผาบาป มีตนส่งไปแล้ว แลอยู่โดยควร. 

..........................................................................................................

จุตูปปาตญาณ (รู้การจุติและการอุบัติของสัตว์ทั้งหลาย)


          เรานั้น ครั้นเมื่อจิตตั้งมั่นบริสุทธิ์ผ่องใสไม่มีกิเลส ปราศจากกิเลส  เป็นธรรมชาติอ่อนโยน ควรแก่การงาน ถึงความไม่หวั่นไหวตั้งอยู่เช่นนี้แล้ว ได้น้อมจิตไปเฉพาะต่อ จุตูปปาตญาณ.

          เรามีจักขุทิพย์ บริสุทธิ์กว่าจักขุของสามัญมนุษย์ ย่อมแลเห็นสัตว์ทั้งหลาย จุติอยู่ บังเกิดอยู่ เลวทรามประณีต มีวรรณะดี มีวรรณะเลว มีทุกข์ มีสุข.

          เรารู้แจ้งชัด หมู่สัตว์ผู้เข้าถึงตามกรรม ว่า "ผู้เจริญทั้งหลาย ! สัตว์เหล่านี้ หนอ ประกอบกายทุจริต วจีทุจริต มโนทุจริต พูดติเตียนพระอริยเจ้าทั้งหลาย เป็น มิจฉาทิฎฐิ ประกอบการงานด้วยอํานาจ มิจฉาทิฎฐิ เบื้องหน้าแต่กายแตกตายไป ล้วนพากันเข้าสู่อบายทุคติวินิบาตนรก.

          ท่านผู้เจริญทั้งหลาย ! ส่วนสัตว์เหล่านี้หนอ ประกอบกายสุจริต วจีสุจริต มโนสุจริต ไม่ติเตียนพระอริยเจ้า เป็นสัมมาทิฎฐิ ประกอบการงานด้วยอํานาจ สัมมาทิฏฐิ เบื้องหน้าแต่กายแตกตายไป ย่อมพากันเข้าสู่สุคติโลกสวรรค์."

          เรามี จักขุทิพย์บริสุทธิ์ล่วงจักขุสามัญมนุษย์ เห็นเหล่าสัตว์ผู้จุติอยู่ บังเกิดอยู่ เลว ประณีต มีวรรณะดี วรรณะทราม มีทุกข์ มีสุข. รู้ชัดหมู่สัตว์ผู้เข้าถึงตามกรรมได้ ฉะนี้.
          ราชกุมาร ! นี้เป็น วิชชาที่ ๒ ที่เราได้บรรลุแล้ว ในยามกลางแห่งราตรี

          อวิชชาถูกทำลายแล้ว วิชชาเกิดขึ้นแล้ว ความมืดถูกทำลายแล้ว ความสว่าง เกิดขึ้น แทนแล้ว เช่นเดียวกับที่เกิดแก่ผู้ไม่ประมาท มีเพียรเผาบาป มีตนส่งไปแล้ว แลอยู่โดยควร. 

..........................................................................................................

อาสวักขยญาณ (ญาณที่รู้ว่าจิตหลุดพ้นแล้ว)

          เรานั้น ครั้นจิตตั้งมั่นบริสุทธิ์ผ่องใสไม่มีกิเลส ปราศจากกิเลสเป็น ธรรมชาติ อ่อนโยนควรแก่การงาน ถึงความไม่หวั่นไหวตั้งอยู่เช่นนี้แล้ว ก็น้อมจิตไป เฉพาะต่อ อาสวักขยญาณ เราย่อมรู้ชัดตามเป็นจริงว่า "นี่ทุกข์ นี่เหตุแห่งทุกข์ นี่ความดับไม่ เหลือแห่งทุกข์ นี่ทางให้ถึงความดับไม่มีเหลือแห่งทุกข์ และเหล่านี้ เป็นอาสวะ ทั้งหลาย นี้เหตุแห่งอาสวะทั้งหลาย นี้ความดับไม่มีเหลือแห่งอาสวะทั้งหลาย นี้เป็นทางให้ถึงความดับไม่มีเหลือแห่งอาสวะทั้งหลาย."

          เมื่อเรารู้อยู่อย่างนี้ เห็นอยู่อย่างนี้ จิตก็พ้นจาก กามาสวะ ภวาสวะ และ อวิชชาสวะ. ครั้นจิตพ้นวิเศษแล้วก็เกิดญาณหยั่งรู้ว่า จิตพ้นแล้ว เรารู้ชัดว่าชาติ สิ้นแล้ว พรหมจรรย์จบแล้ว กิจที่ต้องทำได้ทำสําเร็จแล้ว กิจอื่นที่จะต้องทำเพื่อความ (หลุดพ้น) เป็นอย่างนี้ มิได้มีอีก.

          ราชกุมาร ! นี่เป็น วิชชาที่ ๓ ที่เราได้บรรลุแล้วในยามปลายแห่งราตรี

          อวิชชาถูกทำลายแล้ว วิชชาเกิดขึ้นแล้ว ความมืดถูกทำลายแล้ว ความสว่าง เกิดขึ้นแทนแล้ว เช่นเดียวกับที่เกิดแก่บุคคลผู้ไม่ประมาท มีเพียร เผาบาป มีตนส่งไป แล้วแลอยู่ โดยควร.