อริยสัจจากพระโอษฐ์ ภาคนำ (ตอน1) หน้า 262 ทุกข์คือกระแสการปรุงแต่งทางจิต (ไม่มีบุคคลผู้ทุกข์) กัสสปะ ! เมื่อบุคคลมีความสำคัญมั่นหมายมาแต่ต้นว่า “ผู้นั้นกระทำ ผู้นั้นเสวย(ผล)” ดังนี้เสียแล้ว เขามีวาทะ (คือลัทธิยืนยันอยู่)ว่า “ความทุกข์เป็นสิ่งที่บุคคลกระทำเอง” ดังนี้ นั้นย่อมแล่นไปสู่ (คลองแห่ง) สัสสตะ (ทิฏฐิที่ถือว่าเที่ยง) กัสสปะ ! เมื่อบุคคลถูกเวทนากระทบให้มีความสำคัญมั่นหมายว่า “ ผู้อื่นกระทำ ผู้อื่นเสวย(ผล)” ดังนี้เสียแล้ว เขามีวาทะ (คือลัทธิยืนยันอยู่) ว่า “ความทุกข์ เป็นสิ่งที่บุคคลอื่นกระทำให้” ดังนี้ นั่น ย่อมแล่นไปสู่ (คลองแห่ง) อุจเฉทะ (ทิฏฐิที่ถือว่าขาดสูญ) กัสสะปะ ! ตถาคต ย่อม แสดงธรรมโดยสายกลางไม่เข้าไปหาส่วนสุดทั้งสองนั้นคือ ตถาคตย่อมแสดงดังนี้ว่า "เพราะมีอวิชชาเป็นปัจจัย จึงมีสังขารทั้งหลาย เพราะมี สังขารเป็นปัจจัย จึงมีวิญญาณ ....ฯลฯ....ฯลฯ....ฯลฯ.... เพราะมีชาติเป็นปัจจัย ชรา มรณะ โสกะปริเทวะทุกขะโทมนัส อุปายาสทั้งหลาย จึงเกิดขึ้นครบถ้วน ความเกิดขึ้น พร้อมแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ย่อมมีด้วยอาการอย่างนี้" "เพราะความจางคลายดับไป โดยไม่เหลือแห่งอวิชชานั้นนั่นเทียว จึงมีความดับแห่ง สังขาร เพราะมีความดับแห่ง สังขาร จึงมีความดับแห่งวิญญาณ.. ฯลฯ เพราะมีความ ดับแห่งชาตินั่นแล ชรามรณะ โสกะปริเทวะ ทุกขะโทมนัส อุปายาสทั้งหลาย จึงดับสิ้น ความดับลงแห่งกองทุกข์ ทั้งสิ้นนี้ย่อมมีด้วยอาการอย่างนี้ ดังนี้" (พุทธศาสนามิได้ถือว่า จิตเป็นบุคคลกระแสการปรุงแต่งทางจิตเป็นไปได้เองตาม ธรรมชาติผลที่เกิดขึ้นเป็นความทุกข์ จึงมิใช่การกระทำของบุคคลใด ดังนั้นจึงมิใช่ การกระทำของบุคคลผู้รู้สึกเป็นทุกข์ หรือการกระทำของบุคคลอื่นใด ที่ทำให้ บุคคลอื่น เป็นทุกข์ นี้เป็นหลักสำคัญของพุทธศาสนาที่สอนเรื่องอนัตตา ไม่มีสัตว์ บุคคลที่เป็นผู้กระทำ หรือถูกกระทำมีแต่กระแสแห่งอิทัปปัจจยตา ซึ่งจิต รู้สึกได้ เท่านั้น เป็นเรื่องสำคัญที่สุดในพุทธศาสนาที่จะต้องศึกษาให้เข้าใจถึงที่สุด) อุปวาณะ! เรากล่าวว่า ความทุกข์เป็นสิ่งที่อาศัยปัจจัยเกิดขึ้น(ปฏิจจสมุปปันนธรรม) ทุกข์นั้น อาศัยปัจจัยอะไรเกิดขึ้นเล่า? อุปวาณะ! ทุกข์อาศัยปัจจัยคือผัสสะเกิดขึ้น ทุกข์ที่สมณพราหมณ์พวกหนึ่งบัญญัติว่า ตนทำเอง ก็เป็นทุกข์ที่อาศัยผัสสะเกิดขึ้น ทุกข์ที่สมณพราหมณ์พวกหนึ่งบัญญัติว่า ผู้อื่นทำให้ ก็เป็นทุกข์ที่อาศัยผัสสะเกิดขึ้น. ทุกข์ที่สมณพราหมณ์พวกหนึ่งบัญญัติว่า ตนทำเองด้วย ผู้อื่นทำให้ด้วย ก็เป็นทุกข์ ที่อาศัยผัสสะเกิดขึ้น ทุกข์ที่สมณพราหมณ์พวกหนึ่งบัญญัติว่า ตนทำเองก็หามิได้ผู้อื่นทำให้ก็หามิได้ก็เป็นทุกข์ที่อาศัยผัสสะเกิดขึ้น (คำว่าผัสสะในที่นี้เป็นส่วนหนึ่งแห่งปฏิจจสมุปบาทหรือกระแสแห่งการปรุงแต่ง ในทางจิต มิใช่บุคคล ดังนั้นจึงกล่าวว่าทุกข์นี้ไม่มีใครทำให้เกิดขึ้น เป็นเพียงกระแสแห่งการปรุง แต่งทางจิต)
