พระไตรปิฎก ฉบับหลวง เล่มที่ ๑๐ หน้าที่ ๕๕
ทีฆนิกาย มหาวรรค

นามกาย-นามรูป

             ดูกรอานนท์ เธอพึงทราบความข้อนี้โดยปริยายแม้นี้ เหมือนที่เราได้ กล่าวไว้ ว่า เพราะอาศัย ตัณหา จึงเกิดการแสวงหา

             ดูกรอานนท์ ก็ถ้าตัณหา มิได้มีแก่ใครๆในภพไหนๆ ทั่วไปทุกแห่งหน คือ กามตัณหา ภวตัณหา วิภวตัณหา เมื่อไม่มีตัณหา โดยประการทั้งปวง เพราะดับ ตัณหาเสียได้ การแสวงหาจะพึงปรากฏ ได้บ้างไหม
             ไม่ได้เลย พระเจ้าข้า

             เพราะเหตุนั้นแหละ อานนท์ เหตุนิทานสมุทัย ปัจจัยของการแสวงหา ก็คือ ตัณหา นั่นเอง

             [๖๐] ดูกรอานนท์ ธรรมทั้งสองเหล่านี้ รวมเป็นอันเดียวกันกับเวทนา โดยส่วนสอง ด้วยประการดังนี้แล ก็คำนี้ว่า เพราะผัสสะเป็นปัจจัยจึงเกิดเวทนา เรากล่าว อธิบายดังต่อไปนี้

             ดูกรอานนท์ เธอพึงทราบความข้อนี้โดยปริยาย แม้นี้ เหมือนที่เราได้ กล่าวไว้ว่า เพราะ ผัสสะเป็นปัจจัย จึงเกิดเวทนา

             ดูกรอานนท์ ก็ถ้าผัสสะมิได้มีแก่ใครๆในภพไหนๆ ทั่วไปทุกแห่งหน คือจักษุสัมผัส โสตสัมผัส ฆานสัมผัส ชิวหาสัมผัส กายสัมผัส มโนสัมผัส เมื่อไม่มี ผัสสะโดย ประการทั้งปวง เพราะดับผัสสะเสียได้เวทนา จะพึงปรากฏได้บ้างไหม
             ไม่ได้เลย พระเจ้าข้า

             เพราะเหตุนั้นแหละ อานนท์ เหตุ นิทาน สมุทัย ปัจจัยแห่งเวทนาก็คือ ผัสสะนั่นเอง ก็คำนี้ว่า เพราะนามรูปเป็นปัจจัย จึงเกิดผัสสะ เรากล่าวอธิบาย ดังต่อไปนี้

             ดูกรอานนท์ เธอพึงทราบความข้อนี้โดยปริยายแม้นี้ เหมือนที่เราได้กล่าว ไว้ว่า เพราะนามรูปเป็นปัจจัยจึงเกิดผัสสะ

             ดูกรอานนท์ การบัญญัตินามกาย ต้องพร้อมด้วย อาการ เพศ นิมิต อุเทศ(ยกขึ้นแสดง) เมื่ออาการ เพศ นิมิต และอุเทศนั้นๆ ไม่มี การสัมผัสเพียงแต่ชื่อ ในรูปกาย จะพึงปรากฏ ได้บ้างไหม
             ไม่ได้เลย พระเจ้าข้า

             ดูกรอานนท์ การบัญญัติรูปกาย ต้องพร้อมด้วย อาการ เพศ นิมิต อุเทศ เมื่ออาการ เพศ นิมิต อุเทศ นั้นๆ ไม่มี การสัมผัสโดยการกระทบ จะพึงปรากฏใน นามกาย ได้บ้างไหม
             ไม่ได้เลย พระเจ้าข้า

             ดูกรอานนท์ การบัญญัตินามก็ดี รูปกายก็ดี ต้องพร้อมด้วยอาการ เพศนิมิต อุเทศ เมื่ออาการ เพศ นิมิต อุเทศนั้นๆ ไม่มี การสัมผัสเพียงแต่ชื่อก็ดี การสัมผัสโดย การกระทบ ก็ดี จะพึงปรากฏได้บ้างไหม
             ไม่ได้เลย พระเจ้าข้า

             ดูกรอานนท์ การบัญญัตินามรูป ต้องพร้อมด้วยอาการ เพศ นิมิต อุเทศเมื่ออาการ เพศ นิมิต อุเทศนั้นๆ ไม่มี ผัสสะจะพึงปรากฏได้บ้างไหม
             ไม่ได้เลย พระเจ้าข้า

             เพราะเหตุนั้นแหละ อานนท์ เหตุ นิทาน สมุทัย ปัจจัยแห่งผัสสะก็คือ นามรูปนั่นเอง ก็คำนี้ว่า เพราะวิญญาณ เป็นปัจจัยจึงเกิดนามรูป เรากล่าวอธิบาย ดังต่อไปนี้

             ดูกรอานนท์ เธอพึงทราบความข้อนี้โดยปริยายแม้นี้ เหมือนที่เราได้กล่าว ไว้ว่า เพราะวิญญาณเป็น ปัจจัย จึงเกิดนามรูป ดูกรอานนท์ ก็วิญญาณจักไม่หยั่งลง ในท้องแห่งมารดา นามรูปจักขาดในท้องแห่ง มารดา ได้บ้างไหม
             ไม่ได้เลย พระเจ้าข้า

             ดูกรอานนท์ ก็ถ้าวิญญาณ หยั่งลงในท้องแห่งมารดาแล้ว จักล่วงเลยไป นามรูป จักบังเกิดเพื่อความเป็น อย่างนี้ ได้บ้างไหม
             ไม่ได้เลย พระเจ้าข้า

             ดูกรอานนท์ ก็ถ้าวิญญาณ ของกุมารก็ดี ของกุมาริกาก็ดี ผู้ยังเยาว์วัย อยู่จักขาด ความสืบต่อ นามรูป จักถึง ความเจริญงอกงามไพบูลย์ ได้บ้างไหม
             ไม่ได้เลย พระเจ้าข้า

             เพราะเหตุนั้นแหละ อานนท์ เหตุ นิทาน สมุทัย ปัจจัยแห่งนามรูป ก็คือวิญญาณ นั่นเอง ฯ ก็คำนี้ว่า เพราะนามรูปเป็นปัจจัย จึงเกิดวิญญาณ เรากล่าว อธิบาย ดังต่อไปนี้

             ดูกรอานนท์ เธอพึงทราบความข้อนี้ โดยปริยายแม้นี้ เหมือนที่เราได้ กล่าวไว้ว่า เพราะนามรูปเป็นปัจจัย จึงเกิดวิญญาณ ดูกรอานนท์ ก็ถ้าวิญญาณ จักไม่ได้อาศัย ในนามรูปแล้ว ความเกิดขึ้นแห่งชาติชรามรณะ และกองทุกข์ พึงปรากฏต่อไปได้ บ้างไหม
             ไม่ได้เลย พระเจ้าข้า

             เพราะเหตุนั้นแหละ อานนท์ เหตุ นิทาน สมุทัย ปัจจัยแห่งวิญญาณก็คือ นามรูป นั่นเอง ด้วยเหตุผล เพียงเท่านี้ แหละ อานนท์ วิญญาณและนามรูป จึงยังเกิด แก่ ตาย จุติ หรืออุปบัติ ทางแห่งชื่อ ทางแห่ง นิรุติ ทางแห่งบัญญัติ ทางที่กำหนดรู้ ด้วยปัญญาและวัฏฏสังสาร ย่อมเป็นไปด้วยเหตุเพียงเท่านี้ๆ ความเป็นอย่างนี้ ย่อมมีเพื่อบัญญัติ คือ นามรูป กับวิญญาณ