131

ลมหายใจก็คือ “กาย”

ภิกษุทั้งหลาย ! สมัยใด ภิกษุ
เมื่อหายใจเข้ายาว ก็รู้ชัดว่าเราหายใจเข้ายาว
เมื่อหายใจออกยาว ก็รู้ชัดว่าเราหายใจออกยาว
เมื่อหายใจเข้าสั้น ก็รู้ชัดว่าเราหายใจเข้าสั้น
เมื่อหายใจออกสั้น ก็รู้ชัดว่าเราหายใจออกสั้น

เธอย่อมทำการฝึกหัดศึกษาว่า
“เราเป็นผู้รู้พร้อมเฉพาะซึ่งกายทั้งปวง หายใจเข้า”
ว่า “เราเป็นผู้รู้พร้อมเฉพาะซึ่งกายทั้งปวง หายใจออก”

เธอย่อมทำการฝึกหัดศึกษาว่า
“เราเป็นผู้ทำกายสังขารให้รำงับ หายใจเข้า”
ว่า “เราเป็นผู้ทำกายสังขารให้รำงับ หายใจออก”

ภิกษุทั้งหลาย ! สมัยนั้น ภิกษุนั้นชื่อว่า
เป็นผู้เห็นกายในกายอยู่เป็นประจำ
เป็นผู้มีความเพียรเผากิเลส มีสัมปชัญญะ มีสติ
นำอภิชฌาและโทมนัสในโลกออกเสียได้.

ภิกษุทั้งหลาย ! เราย่อมกล่าว ลมหายใจเข้า
และลมหายใจออก ว่าเป็นกายอันหนึ่งๆ ในกายทั้งหลาย.

ภิกษุทั้งหลาย ! เพราะเหตุนั้นในกรณีนี้ ภิกษุนั้นย่อมชื่อว่า
เป็นผู้เห็นกายในกายอยู่เป็นประจำ มีความเพียรเผากิเลส

132

ก็สังขาร มีเท่าใด (สังขาร ๓)
(ตรัสกับนางวิสาขา)

             วิ. ข้าแต่พระแม่เจ้า ก็สังขาร มีเท่าไร?
             ธ. ดูกรวิสาขะผู้มีอายุ สังขารเหล่านี้ มี ๓ ประการคือ กายสังขาร วจีสังขาร จิตตสังขาร.
             วิ. ข้าแต่พระแม่เจ้า ก็กายสังขาร เป็นอย่างไร วจีสังขารเป็นอย่างไร จิตตสังขารเป็นอย่างไร?

             ธ. ดูกรวิสาขะผู้มีอายุ ลมหายใจออก และลมหายใจเข้า เป็นกายสังขาร วิตก*และวิจาร เป็นวจีสังขาร สัญญาและเวทนา เป็นจิตตสังขาร.
             วิ. ข้าแต่พระแม่เจ้า ก็เหตุไร ลมหายใจออกและลมหายใจเข้า จึงเป็นกายสังขารวิตก และวิจาร จึงเป็นวจีสังขาร สัญญาและเวทนา จึงเป็นจิตตสังขาร?

พระไตรปิฎก เล่มที่ ๑๒  พระสุตตันตปิฎก เล่มที่ ๔มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์

133

เรื่องมรรค ๘ กับขันธ์ ๓
(ธรรมทินนาภิกษุณี สนทนาธรรม กับ วิสาขะอุบาสก)

            วิ. ข้าแต่พระแม่เจ้า ก็อริยมรรคมีองค์ ๘ ไฉน?
            ธ. ดูกรวิสาขะผู้มีอายุ อริยมรรคมีองค์ ๘ นี้ คือ ปัญญาอันเห็นชอบ ๑ ความดำริชอบ ๑ วาจาชอบ ๑ ทำการงานชอบ ๑ เลี้ยงชีวิตชอบ ๑ ความเพียรชอบ ๑ ความระลึกชอบ ๑ ความตั้งจิตไว้ชอบ ๑.

            วิ. ข้าแต่พระแม่เจ้า ก็อริยมรรคมีองค์ ๘ เป็นสังขตะหรือเป็นอสังขตะ?
            ธ. ดูกรวิสาขะผู้มีอายุ อริยมรรคมีองค์ ๘ เป็นสังขตะ.

            วิ. ข้าแต่พระแม่เจ้า ขันธ์ ๓ (กองศีล กองสมาธิ กองปัญญา) พระผู้มีพระภาคทรงสงเคราะห์ด้วยอริยมรรคมีองค์ ๘ หรือว่าอริยมรรคมีองค์ ๘ พระผู้มีพระภาคทรงสงเคราะห์ด้วย ขันธ์ ๓.
             ธ. ดูกรวิสาขะผู้มีอายุ ขันธ์ ๓ พระผู้มีพระภาคไม่ทรงสงเคราะห์ด้วย อริยมรรคมีองค์ ๘ ส่วนอริยมรรคมีองค์ ๘ พระผู้มีพระภาคทรงสงเคราะห์ด้วยขันธ์ ๓ คือ วาจาชอบ ๑ ทำการงาน ชอบ ๑ เลี้ยงชีวิตชอบ ๑ ทรงสงเคราะห์ด้วยศีลขันธ์ ความเพียรชอบ ๑ ความระลึกชอบ ๑ ความตั้งจิตไว้ชอบ ๑ ทรงสงเคราะห์ด้วย สมาธิขันธ์ ปัญญาอันเห็นชอบ ๑ ความดำริชอบ ๑ ทรงสงเคราะห์ด้วยปัญญาขันธ์.

มรรค8 โดยย่อ

ปัญญา (ปัญญาขันธ์)
1. สัมมาทิฐิ (ความเห็นชอบ ปัญญาชอบ)
2. สัมมาสังกัปปะ (ดำริชอบ)
ศีล (ศีลขันธ์)
3. สัมมาวาจา (วาจาชอบ)
4. สัมมากัมมันตะ (การพฤติชอบ)
5. สัมมาอาชีวะ (เลี้ยงชีพชอบ)
สมาธิ (สมาธิขันธ์)
6. สัมมาวายามะ (ความเพียรชอบ)
7. สัมมาสติ (ระลึกชอบ)
8. สัมมาสมาธิ (ตั้งจิตชอบ จิตตั้งมั่น)

134

เรื่องสมาธิ และสังขาร
(ตรัสกับนางวิสาขา)

วิ. ข้าแต่พระแม่เจ้า
        ก็ธรรมอย่างไร เป็นสมาธิ
        ธรรมเหล่าใด เป็นนิมิตของสมาธิ
        ธรรมเหล่าใด เป็นเครื่องอุดหนุนสมาธิ
        การทำให้สมาธิเจริญ เป็นอย่างไร?

ธ. ดูกรวิสาขะผู้มีอายุ
        ความที่จิตมีอารมณ์เป็นอย่างเดียว เป็นสมาธิ
        สติปัฏฐาน ๔ เป็นนิมิตของสมาธิ
        สัมมัปปธาน ๔ เป็นเครื่องอุดหนุนสมาธิ
        ความเสพ คุ้น ความเจริญ ความทำให้มากซึ่งธรรมเหล่านั้นแหละ
        เป็นการทำให้สมาธิเจริญ.

135

เรื่องสักกายทิฏฐิ
(ตรัสกับนางวิสาขา)

              วิสาขอุบาสกครั้นนั่งแล้ว ได้ถามธรรมทินนาภิกษุณีว่า ข้าแต่พระแม่เจ้า พระผู้มีพระภาคตรัสว่า สักกายะ สักกายะ ดังนี้ ธรรมอะไรที่พระผู้มีพระภาคตรัสว่า สักกายะ?
               ธรรมทินนาภิกษุณีตอบว่า ดูกรวิสาขะผู้มีอายุ อุปาทานขันธ์ ๕ คือรูปูปาทานขันธ์ ๑เวทนูปาทานขันธ์ ๑ สัญญูปาทานขันธ์ ๑ สังขารูปาทานขันธ์ ๑ วิญญาณูปาทานขันธ์ ๑ อุปาทานขันธ์ ๕ นี้แล พระผู้มีพระภาคตรัสว่า สักกายะ.

               วิสาขอุบาสก ชื่นชม อนุโมทนา ภาษิตของธรรมทินนาภิกษุณีว่า ถูกละพระแม่เจ้า ดังนี้แล้ว ได้ถามปัญหาต่อไปว่า ข้าแต่พระแม่เจ้า พระผู้มีพระภาคตรัสว่า สักกายสมุทัย สักกายสมุทัย ดังนี้ ธรรมอะไรที่พระผู้มีพระภาคตรัสว่าสักกายสมุทัย?
               ธ. ดูกรวิสาขะผู้มีอายุ ตัณหาอันทำให้เกิดในภพใหม่ สหรคตด้วยความกำหนัด ยินดี เพลิดเพลินยิ่งในอารมณ์นั้นๆ คือ กามตัณหา ภวตัณหา วิภวตัณหา ตัณหานี้แล พระผู้มีพระภาค ตรัสว่า สักกายสมุทัย.

              วิ. ข้าแต่พระแม่เจ้า พระผู้มีพระภาคตรัสว่า สักกายนิโรธ สักกายนิโรธดังนี้ ธรรมอะไรที่ พระผู้มีพระภาคตรัสว่า สักกายนิโรธ?
               ธ. ดูกรวิสาขะผู้มีอายุ ความดับด้วยความคลายกำหนัดไม่มีเหลือ ความสละ ความสละคืน ความปล่อย ความไม่พัวพัน ด้วยตัณหานั้น นี้แล พระผู้มีพระภาคตรัสว่า สักกายนิโรธ.

               วิ. ข้าแต่พระแม่เจ้า พระผู้มีพระภาคตรัสว่า สักกายนิโรธคามินีปฏิปทา สักกายนิโรธคา มินีปฏิปทา ดังนี้ ธรรมอะไรที่พระผู้มีพระภาคตรัสว่า สักกายนิโรธคามินีปฏิปทา?
               ธ. ดูกรวิสาขะผู้มีอายุ อริยะมรรคมีองค์ ๘ คือ ปัญญาอันเห็นชอบ ๑ ความดำริชอบ ๑วาจาชอบ ๑ ทำการงานชอบ ๑ เลี้ยงชีวิตชอบ ๑ ความเพียรชอบ ๑ ความระลึกชอบ ๑ ความตั้งจิตไว้ชอบ ๑ นี้แล พระผู้มีพระภาคตรัสว่า สักกายนิโรธคามินีปฏิปทา.

               วิ. ข้าแต่พระแม่เจ้า อุปาทานกับอุปาทานขันธ์ทั้ง ๕ เป็นอันเดียวกัน หรืออุปาทานเป็นอย่างอื่นจากอุปาทานขันธ์ทั้ง ๕?
               ธ. ดูกรวิสาขะผู้มีอายุ อุปาทานกับอุปาทานขันธ์ทั้ง ๕ หาใช่อันเดียวกัน ไม่อุปาทาน เป็นอย่างอื่นจากอุปาทานขันธ์ทั้ง ๕ ก็หาใช่ไม่ ความกำหนัดพอใจในอุปาทาน ขันธ์ทั้ง ๕เป็นอุปาทาน ในอุปาทานขันธ์ทั้ง ๕ นั้น.

               วิ. ข้าแต่พระแม่เจ้า ก็สักกายทิฏฐิมีได้อย่างไร?
               ธ. ดูกรวิสาขะผู้มีอายุ ปุถุชนผู้ไม่ได้สดับในโลกนี้ ไม่ได้เห็นพระอริยะไม่ฉลาดใน ธรรมของพระอริยะ ไม่ได้ฝึกในธรรมของพระอริยะ ไม่ได้เห็นสัปบุรุษ ไม่ฉลาดในธรรมของ สัปบุรุษ ไม่ได้ฝึกในธรรมของสัปบุรุษ ย่อมตามเห็นรูป โดยความเป็นตนบ้าง ตามเห็นตนว่า มีรูปบ้าง ตามเห็นรูปในตนบ้าง ตามเห็นตนในรูปบ้าง ย่อมตามเห็นเวทนา ... ย่อมตามเห็นสัญญา ... ย่อมตามเห็นสังขารทั้งหลาย ... ย่อมตามเห็นวิญญาณ โดยความเป็นตนบ้าง ตามเห็นตนว่ามีวิญญาณบ้าง ตามเห็นวิญญาณในตนบ้าง ตามเห็นตนในวิญญาณบ้าง อย่างนี้แลสักกายทิฏฐิจึงมีได้.

              วิ. ข้าแต่พระแม่เจ้า ก็อย่างไรสักกายทิฏฐิจึงจะไม่มีฯ
              ธ. ดูกรวิสาขะผู้มีอายุ อริยสาวกผู้ได้สดับแล้วในธรรมวินัยนี้ ได้เห็นพระอริยะ ฉลาดในธรรมของพระอริยะ ฝึกดีแล้วในธรรมของพระอริยะ ได้เห็นสัปบุรุษ ฉลาดในธรรม ของสัปบุรุษ ฝึกดีแล้วในธรรมของสัปบุรุษ ย่อมไม่ตามเห็นรูป โดยความเป็นตนบ้าง ไม่ตาม เห็นตนว่ามีรูปบ้าง ไม่ตามเห็นรูปในตนบ้าง ไม่ตามเห็นตนในรูปบ้าง ย่อมไม่ตามเห็นเวทนา ...ย่อมไม่ตามเห็นสัญญา ... ย่อมไม่ตามเห็นสังขารทั้งหลาย ... ย่อมไม่ตามเห็นวิญญาณ โดยความเป็นตนบ้าง ไม่ตามเห็นตนว่ามีวิญญาณบ้าง ไม่ตามเห็นวิญญาณในตนบ้าง ไม่ตามเห็นตนในวิญญาณบ้าง อย่างนี้แล สักกายทิฏฐิ จึงจะไม่มี.


.............................................................................................................................................................

136

เรื่องภพ

             ก. ดูกรท่านผู้มีอายุ ภพมีเท่าไร?
             สา. ภพมี ๓ คือ กามภพ รูปภพ และอรูปภพ.

             ก. ความเกิดในภพใหม่ในอนาคต มีได้อย่างไร?
             สา. ความยินดียิ่งในอารมณ์นั้นๆ ของเหล่าสัตว์ที่มีอวิชชาเป็นเครื่องกีดกัน มีตัณหาเป็นเครื่องประกอบไว้ ความเกิดในภพใหม่ในอนาคตมีได้อย่างนี้.

             ก. ความเกิดในภพใหม่ในอนาคต จะไม่มีอย่างไร?
             สา. เพราะความสิ้นแห่งอวิชชา เพราะความเกิดขึ้นแห่งวิชชา และเพราะความดับแห่งตัณหา อย่างนี้ ความเกิดในภพใหม่ในอนาคต จึงจะไม่มี.

พระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒  พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๔ มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ - พระมหาโกฏฐิกะ ถามพระสารีบุตร

.............................................................................................................................................................

137

ปฐมฌาน เป็นไฉน

             ก. ดูกรท่านผู้มีอายุ ปฐมฌาน เป็นไฉน?
             สา. ดูกรท่านผู้มีอายุ ภิกษุในธรรมวินัยนี้ สงัดจากกาม สงัดจากอกุศลธรรม บรรลุปฐมฌาน มีวิตก มีวิจาร มีปีติและสุขอันเกิดแต่วิเวกอยู่ ฌานนี้พระผู้มีพระภาคตรัสว่าปฐมฌาน.

             ก. ปฐมฌาน มีองค์เท่าไร?
             สา. ปฐมฌาน มีองค์ ๕ คือ วิตก ๑ วิจาร ๑ ปีติ ๑ สุข ๑ เอกัคคตา ๑ ย่อมเป็นไปแก่ภิกษุผู้เข้าปฐมฌานมีองค์ ๕ ปฐมฌานมีองค์ ๕ อย่างนี้แล.
ก. ปฐมฌาน ละองค์เท่าไร ประกอบด้วยองค์เท่าไร?

138

เรื่องอินทรีย์ ๕
พระมหาโกฏฐิกะ ถามพระสารีบุตร

             ก. ดูกรท่านผู้มีอายุ อินทรีย์ ๕ ประการนี้ คือ จักขุนทรีย์ ๑ โสตินทรีย์ ๑ ฆานินทรีย์ ๑ ชิวหินทรีย์ ๑ กายินทรีย์ ๑ มีวิสัยต่างกัน มีโคจรต่างกัน ไม่รับรู้วิสัยอันเป็นโคจรของกันและกัน เมื่ออินทรีย์ ๕ ประการนี้ มีวิสัยต่างกัน มีโคจรต่างกัน ไม่รับรู้วิสัยอันเป็นโคจรของกันและกัน จะมีอะไรเป็นที่อาศัย และธรรมอะไรรับรู้วิสัยอันเป็นโคจรแห่งอินทรีย์เหล่านั้น?
             สา. ดูกรท่านผู้มีอายุ อินทรีย์ ๕ ประการนี้ คือ จักขุนทรีย์ ๑ โสตินทรีย์ ๑ ฆานินทรีย์ ๑ชิวหินทรีย์ ๑ กายินทรีย์ ๑ มีวิสัยต่างกัน มีโคจรต่างกัน ไม่รับรู้วิสัยอันเป็นโคจรของกัน และ กันเมื่ออินทรีย์ ๕ เหล่านี้ มีวิสัยต่างกัน มีโคจรต่างกัน ไม่รับรู้วิสัยอันเป็นโคจรของกัน และกัน มีใจเป็นที่อาศัย ใจย่อมรับรู้วิสัยอันเป็นโคจรแห่งอินทรีย์เหล่านั้น.

             ก. ดูกรท่านผู้มีอายุ อินทรีย์ ๕ ประการ คือ จักขุนทรีย์ ๑ โสตินทรีย์ ๑ ฆานินทรีย์ ๑ ชิวหินทรีย์ ๑ กายินทรีย์ ๑ อินทรีย์ ๕ นี้ อาศัยอะไรตั้งอยู่?
             สา. ดูกรท่านผู้มีอายุ อินทรีย์ ๕ ประการนี้นั้น คือจักขุนทรีย์ ๑ โสตินทรีย์ ๑ ฆานินทรีย์๑ ชิวหินทรีย์ ๑ กายินทรีย์ ๑ อาศัยอายุ (ชีวิตินทรีย์) ตั้งอยู่.
             ก. อายุ อาศัยอะไรตั้งอยู่?
             สา. อายุ อาศัยไออุ่น (ไฟที่เกิดแต่กรรม) ตั้งอยู่.
             ก. ไออุ่น อาศัยอะไรตั้งอยู่?
             สา. ไออุ่น อาศัยอายุตั้งอยู่.

             ก. ผมรู้ทั่วถึงภาษิตของพระสารีบุตรผู้มีอายุในบัดนี้เองอย่างนี้ว่า อายุอาศัยไออุ่น ตั้งอยู่และว่าไออุ่นอาศัยอายุตั้งอยู่ แต่ผมจะพึงเห็นความแห่งภาษิตนี้ได้อย่างไร?
             สา. ถ้าเช่นนั้น ผมจักทำอุปมาแก่คุณ เพราะวิญญูชนบางพวกในโลกนี้ ย่อมทราบ ความแห่งภาษิตได้แม้ด้วยอุปมา เปรียบเหมือนประทีปน้ำมันกำลังติดไฟอยู่ แสงสว่างอาศัย เปลวปรากฏอยู่ เปลวก็อาศัยแสงสว่างปรากฏอยู่ฉันใด อายุอาศัยไออุ่นตั้งอยู่ ไออุ่นก็อาศัยอายุ ตั้งอยู่ฉันนั้นเหมือนกัน
             ก. อายุสังขาร (อายุ ชีวิตินทรีย์) กับเวทนียธรรม (เวทนา) เป็นอันเสมอกัน หรือว่าอายุสังขารกับเวทนียธรรมเป็นคนละอย่าง?
             สา. อายุสังขารกับเวทนียธรรม ไม่ใช่อันเดียวกัน (ถ้า) อายุสังขารกับ เวทนียธรรม เป็นอันเดียวกันแล้ว การออกจากสมาบัติของภิกษุผู้เข้าสัญญา เวทยิตนิโรธ ก็ไม่พึงปรากฏ แต่เพราะอายุสังขารกับเวทนียธรรมเป็นคนละอย่าง ฉะนั้น การออกจากสมาบัติของภิกษุผู้เข้า สัญญาเวทยิตนิโรธ จึงปรากฏอยู่.

             ก. ดูกรผู้มีอายุ ในเมื่อธรรมเท่าไรละกายนี้ไป กายนี้ก็ถูกทอดทิ้ง นอนนิ่งเหมือน ท่อนไม้ที่ปราศจากเจตนา?
             สา. ดูกรผู้มีอายุ ในเมื่อธรรม ๓ ประการ คือ อายุ ไออุ่น และวิญญาณ ละกายนี้ไป กายนี้ก็ถูกทอดทิ้ง นอนนิ่ง เหมือนท่อนไม้ที่ปราศจากเจตนา.

139

ภิกษุผู้ทำความฉิบหายแก่มหาชน


             ภิกษุ ท. ! ภิกษุผู้เป็นที่เชื่อถือของมหาชนทั่วไป, เมื่อมีการกระทำ สามอย่างนี้แล้ว, จะได้ชื่อว่าเป็น ผู้ทำมหาชนให้เสื่อมเสีย ทำมหาชน ให้หมดสุข ทำไปเพื่อความฉิบหาย แก่มหาชน ไม่เป็นประโยชน์เกื้อกูลแต่เป็นไปเพื่อความทุกข์ทั้งแก่เทวดาและมนุษย์ทั้งหลาย. การกระทำสามอย่างอะไรบ้างเล่า ? สามอย่าง คือ :-
             (๑) ทำการชักชวนมหาชนในกายกรรม๑ อันผิดแนวแห่งการทำ ที่สุดทุกข์ในพระศาสนา.
             (๒) ทำการชักชวนมหาชนในวจีกรรม๒ อันผิดแนวแห่งการทำ ที่สุดทุกข์ในพระศาสนา.
             (๓) ทำการชักชวนมหาชนในการบำเพ็ญทางจิต๓ อันผิดแนว แห่งการทำที่สุดทุกข์ในพระศาสนา.

             ภิกษุ ท. ! ภิกษุผู้เป็นที่เชื่อถือของมหาชนทั่วไป, เมื่อมีการกระทำ สามอย่างเหล่านี้เข้าแล้ว, ได้ชื่อว่าเป็นผู้ทำมหาชนให้เสื่อมเสีย ทำมหาชนให้หมดสุข ทำไปเพื่อความฉิบหายแก่มหาชน ไม่เป็นประโยชน์เกื้อกูล, แต่เป็น ไปเพื่อความทุกข์ ทั้งแก่เทวดาและมนุษย์ทั้งหลาย แล.

(ขุมทรัพย์จากพระโอษฐ์ หน้า 81)

140

คำทำนายของพระศาสดาเรื่องจีวร

             ภิกษุ ท. ! ในกาลยืดยาวฝ่ายอนาคต จักมีภิกษุทั้งหลาย ผู้ต้องการ ความสวยงามในเครื่องนุ่งห่ม (จีวร), เธอทั้งหลาย เมื่อเป็นเช่นนั้นอยู่จักเริดร้าง จากการใช้ผ้าบังสุกุล, จักเหินห่างที่นอนที่นั่ง อันเป็นป่า และป่าชัฏ เงียบสงัด, จักมั่วสุมชุมนุมกันอยู่แต่ในย่านหมู่บ้าน นิคม และเมืองหลวง และจักถึง อเนสนกรรม คือการแสวงหาอันไม่สมควรหลายแบบหลายวิธี เพราะความต้องการความสวยงาม ในเครื่องนุ่งห่มนั้น เป็นเหตุ.

             ภิกษุท. ! นี้เป็น อนาคตภัยข้อที่หนึ่ง ยังไม่เกิดขึ้นในบัดนี้แต่จัก เกิดขึ้นในเวลา ต่อไป. พวกเธอทั้งหลายพึงสำนึกไว้ครั้นได้สำนึกแล้ว ก็พึงพยายามเพื่อกำจัดภัยนั้น เสีย.

(ขุมทรัพย์จากพระโอษฐ์ หน้า 74)

141

ผู้หล่นจากศาสนา

            ภิกษุ ท. ! นักบวช ที่ไม่ประกอบด้วยเหตุสี่ประการแล้ว ย่อมกล่าวได้ว่า เป็นผู้หล่นจากธรรมวินัยนี้. เหตุสี่ประการอะไรกันเล่า ? เหตุสี่ประการคือ :-
            (๑) ผู้ที่ไม่ประกอบด้วยศีล อันเป็นเครื่องไปจากข้าศึก๒ เรียกได้ว่า คนหล่นจากธรรมวินัยนี้.
            (๒) ผู้ที่ไม่ประกอบด้วยสมาธิ อันเป็นเครื่องไปจากข้าศึก เรียกได้ว่า คนหล่นจากธรรมวินัยนี้.
            (๓) ผู้ที่ไม่ประกอบด้วยปัญญา อันเป็นเครื่องไปจากข้าศึก เรียกได้ว่า คนหล่นจากธรรมวินัยนี้.
            (๔) ผู้ที่ไม่ประกอบด้วยวิมุตติ อันเป็นเครื่องไปจากข้าศึก เรียกได้ว่า คนหล่นจากธรรมวินัยนี้.
            ภิกษุ ท. ! นักบวชที่ไม่ประกอบด้วยเหตุสี่ประการเหล่านี้แล เรียกได้ว่า เป็นผู้หล่นจากธรรมวินัยนี้.

(ขุมทรัพย์จากพระโอษฐ์ หน้า 120)

142

ภิกษุที่ไม่เรียกว่าเป็นสมณะหรือพราหมณ์

1. ไม่รู้ "ความลับ” ของขันธ์ห้า คือไม่รู้จักลักษณะ เหตุเกิด เหตุดับ ข้อปฏิบัติให้ถึง ความดับแห่งรูป เวทนา สัญญา สังขาร ก็หาได้เป็นสมณะหรือพราหมณ์ไม่

2. ไม่รู้“ความลับ” ของอุปาทานขันธ์ คือไม่รู้จักรสอร่อย ไม่รู้จักโทษ อุบายให้ออกไปพ้นในอุปาทานขันธ์5 ก็หาได้เป็นสมณะหรือพราหมณ์ไม่

3. ไม่รู้“ความลับ” ของธาตุสี่ ไม่รู้จักธาตุ ดิน น้ำ ไฟ ลม ไม่รู้จักรสอร่อย ไม่รู้จักโทษ ไม่รู้จักอุบายเครื่องออก ไปพ้น ก็หาได้เป็นสมณะหรือพราหมณ์ไม่

4. ไม่รู้“ความลับ” ของอินทรีย์หก คือ ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ การเกิด การดับ ไม่รู้จักรสอร่อย ไม่รู้จักอุบายเครื่องออก ก็หาได้เป็นสมณะหรือพราหมณ์ไม่

5. ไม่รู้“ความลับ” ของอินทรีย์ห้า คือไม่รู้ ศรัทธา วิริยะ สติ สมาธิ ปัญญา และไม่รู้ความเกิด ความดับของอินทรีย์ 5 ก็หาได้เป็นสมณะหรือพราหมณ์ไม่

6. ไม่รู้ "ปฏิจจสมุปบาท" ไม่รู้จักชรา มรณะ ชาติ ภพ อุปาทาน ไม่รู้เหตุเกิด เหตุดับ ข้อปฏิบัติให้ถึงความดับสนิท ก็หาได้เป็นสมณะหรือพราหมณ์ไม่

7. ไม่รู้ "อริยสัจจ์" ไม่รู้ความจริงว่า ทุกข์เป็นเช่นนี้ ไม่รู้เหตุเกิด เหตุดับ และข้อปฏิบัติ ให้ถึงความดับสนิท ก็หาได้เป็นสมณะหรือพราหมณ์ไม่

ภิกษุ ท. ! สมณะหรือพราหมณ์พวกนั้น ทั้งที่ถูกสมมติว่าเป็นสมณะใน บรรดาสมณะ ทั้งหลายก็ตาม, ทั้งที่ถูกสมมติว่าเป็นพราหมณ์ ในบรรดาพราหมณ์ทั้งหลาย ก็ตาม, ก็หาเป็นสมณะหรือพราหมณ์ ไปได้ไม่, หาได้ทำให้แจ้งซึ่ง ประโยชน์แห่งความเป็น สมณะ หรือประโยชน์แห่งความเป็นพราหมณ์ด้วย

(สรุปย่อ 7 พระสูตร จากขุมทรัพย์จากพระโอษฐ์ หน้า 145-150)

143

พระพุทธเจ้ากำหนดสมาธิทุกครั้งในการกล่าว

อัคคิเวสสนะ. !
เรานั้นหรือ, จำเดิมแต่เริ่มแสดง กระทั่งคำสุดท้ายแห่งการกล่าวเรื่องนั้นๆ ย่อมตั้งไว้ซึ่งจิต ในสมาธินิมิต อันเป็นภายในโดยแท้ ให้จิตดำรงอยู่ ให้จิตตั้งมั่นอยู่ กระทำให้มีจิต เป็นเอก ดังที่คนทั้งหลายเคยได้ยินว่าเรากระทำอยู่เป็นประจำ ดังนี้.

144

สมถะ กับ วิปัสสนา

ตถาคต ตรัสเรื่อง สมถะ กับ วิปัสสนา เพียง 2 อย่าง

สมถะ(สงบ).. คือให้จิตมีอารมณ์เดียว (เอกัคคตา) รู้ลมหายใจเข้าออก หรือมีจิตอยู่กับกาย เรียก กายคตาสติ จิตนิ่งอยู่กับอารมณ์เดียว อยู่กับลมหายใจเข้าออกขณะที่จิตหลุดออกไปจาก ลมหายใจไปคิดเรื่องอดีต เรื่องอนาคต ไปรู้สึกสุขทุกข์ก็ตาม ให้รีบละความเพลิน แล้วกลับมาที่ ลมหายใจ

พระตถาคตสอน ละนันทิ ความเพลิน อย่าเพลินไปกับอารมณ์ รีบวาง รีบละ แล้วกลับมา อยู่กับ ปัจจุบันให้ไวที่สุด ใครละความเพลินได้ไวดุจกระพริบตา พระองค์ชมว่านั่นเป็นอินทรีย์ ภาวนา ชั้นเลิศ 

ตรัสไว้กับอานนท์ อารมณ์อันเป็นที่ชอบใจ ไม่เป็นที่ชอบใจ เป็นที่ชอบใจ และ ไม่เป็นที่ชอบใจ อันบังขึ้นเกิดแล้วแก่ภิกษุนั้น ดับไปได้เร็วดุจกระพริบตา อุเบกขายังเหลืออยู่ นี้เรียกว่าอินทรีย์ ภาวนาชั้นเลิศ

พระองค์ให้รู้ลมหายใจเข้าออก เรียกอานาปานสติ
อานาปานสติ เป็นสติปัฏฐาน4  ครบถ้วนบริบูรณ์

วิปัสสนา.. คือปัญญา เห็นการเกิดขึ้น และดับไป การเข้าถึงสัจจะแห่งการเกิดขึ้น และดับไป นี้คือวิปัสสนา วิปัสสนาอยู่ติดกับสมถะตลอดเวลา เพียงแต่ว่าใครจะมองมุมไหน เห็นการเกิดดับ คือเห็นการเกิดดับของขันธ์ทั้ง5

นี่คือกิจสองอย่างที่พึงกระทำในการปฏิบัติภาวนา มรรคมีองค์แปด พูดย่อเหลือ 2 คือ สมถะ กับ วิปัสสนา

145

การเดิน การยืน การนั่ง การนอน อย่างมีสัมปชัญญะ
อุปริ. ม. ๑๔/๒๓๖-๒๔๐/๓๔๗-๓๕๐ จาก ฐานที่ตั้งแห่งความมีสัมปชัญญะ ๑๙ ฐาน

         อานนท์ ! ถ้าเมื่อภิกษุนั้นอยู่ด้วยวิหารธรรมนี้ จิตน้อมไปเพื่อการเดิน เธอก็เดิน ด้วยการ ตั้งจิตว่า “บาปอกุศลธรรมทั้งหลาย กล่าวคืออภิชฌาและโทมนัส จักไม่ไหลไปตามเรา ผู้เดินอยู่ ด้วยอาการอย่างนี้” ดังนี้ ในกรณีอย่างนี้ นี้ ภิกษุนั้น ชื่อว่าเป็นผู้มีความรู้สึกตัวทั่วพร้อม ในกรณีแห่ง การเดิน นั้น (นี้เป็นฐานที่ตั้งแห่งสัมปชัญญะ ฐานที่เก้า)

         อานนท์ ! ถ้าเมื่อภิกษุนั้นอยู่ด้วยวิหารธรรมนี้ จิตน้อมไปเพื่อการยืน เธอก็ยืนด้วยการ ตั้งใจว่า “บาปอกุศลธรรมทั้งหลาย กล่าวคืออภิชฌา และโทมนัส จักไม่ไหลไปตามเราผู้ยืนอยู่ ด้วยอาการอย่างนี้” ดังนี้ ในกรณีอย่างนี้ นี้ ภิกษุนั้น ชื่อว่าเป็นผู้มีความรู้สึกตัวทั่วพร้อม ในกรณีแห่ง การยืน นั้น (นี้เป็นฐานที่ตั้งแห่งสัมปชัญญะ ฐานที่สิบ)

         อานนท์ ! ถ้าเมื่อภิกษุนั้นอยู่ด้วยวิหารธรรมนี้ จิตน้อมไปเพื่อการนั่ง เธอก็ นั่งด้วยการ ตั้งใจว่า “บาปอกุศลธรรมทั้งหลาย กล่าวคืออภิชฌาและโทมนัส จักไม่ไหลไปตามเราผู้นั่งอยู่ ด้วยอาการอย่างนี้” ดังนี้ ในกรณีอย่างนี้ นี้ ภิกษุนั้น ชื่อว่าเป็นผู้มีความรู้สึกตัวทั่วพร้อม ในกรณีแห่ง การนั่ง นั้น (นี้เป็นฐานที่ตั้งแห่งสัมปชัญญะ ฐานที่สิบเอ็ด)

         อานนท์ ! ถ้าเมื่อภิกษุนั้นอยู่ด้วยวิหารธรรมนี้ จิตน้อมไปเพื่อการนอน เธอก็นอน ด้วยการ ตั้งใจว่า “บาปอกุศลธรรมทั้งหลาย กล่าวคืออภิชฌาและโทมนัส จักไม่ไหลไปตาม เราผู้นอนอยู่ ด้วยอาการอย่างนี้” ดังนี้ ในกรณีอย่างนี้ ภิกษุนั้น ชื่อว่าเป็นผู้มีความรู้สึกตัว ทั่วพร้อม ในกรณีแห่ง การนอน นั้น (นี้เป็นฐานที่ตั้งแห่งสัมปชัญญะ ฐานที่สิบสอง)

อ่านพระสูตรฉบับเต็ม

146

เหตุที่พระสาวกเป็นผู้ทำตามคำสอน และเป็นพระอรหันต์
(ตรัสกับอัคคิเวสสนะ -สัจจกนิครนถ์ หลังตอบโต้จนเหงื่อตก)
จูฬสัจจกสูตร พระไตรปิฎก ฉบับหลวง (ภาษาไทย) เล่มที่ ๑๒ สุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ หน้า 300- 305

[๔๐๑] สัจจกนิครนถ์ ทูลถามว่า ด้วยเหตุเท่าไร สาวกของพระโคดม จึงชื่อว่าเป็น ผู้ทำตามคำสั่งสอน ทำถูกตามโอวาท ข้ามความสงสัยเสียได้ ปราศจากความแคลงใจ อันเป็นเหตุให้กล่าวว่าข้อนี้เป็นอย่างไร ถึงความแกล้วกล้า ไม่ต้องเชื่อผู้อื่น อยู่ใน คำสอนของศาสดาตน?

พ. ดูกรอัคคิเวสสนะ สาวกของเราในธรรมวินัยนี้ ย่อมเห็นเบญจขันธ์นั้น ด้วยปัญญา อันชอบตามเป็นจริงอย่างนี้ว่า รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ อันใดอันหนึ่ง ทั้งที่ล่วงไปแล้ว ทั้งที่ยังไม่มาถึง ทั้งเกิดขึ้นเฉพาะในบัดนี้ ที่เป็นภายในก็ดี ที่เป็นภายนอกก็ดี หยาบก็ดี ละเอียดก็ดี เลวก็ดี ประณีตก็ดี ในที่ไกลก็ดี ในที่ใกล้ก็ดี ทั้งหมด ก็เป็นแต่รูปเวทนา สัญญา สังขาร และวิญญาณ นั่นไม่ใช่ของเรา เราไม่ได้เป็นนั่น นั่นไม่ใช่ตนของเรา ดังนี้

ดูกรอัคคิเวสสนะ ด้วยเหตุเท่านี้แหละ สาวกของเราจึงชื่อว่าเป็นผู้ทำตามคำสั่งสอน ทำถูกตามโอวาท ข้ามความสงสัยเสียได้ ปราศจากความแคลงใจ อันเป็นเหตุ ให้กล่าวว่า ข้อนี้เป็นอย่างไรถึงความแกล้วกล้า ไม่ต้องเชื่อผู้อื่น อยู่ในคำสอนของ ศาสดาตน.

147

บุคคลที่มีกายมิได้อบรม มีจิตมิได้อบรม
( บาลี – มู. ม. ๑๒/๔๔๐-๔๔๑/๔๐๙ )

ดูกรอัคคิเวสสนะ !
ก็บุคคลที่ มีกายมิได้อบรม มีจิตมิได้อบรม เป็นอย่างไร ?

ดูกรอัคคิเวสสนะ ! ปุถุชนในโลกนี้ ผู้มิได้สดับ
มีสุขเวทนาเกิดขึ้น เขาถูกสุขเวทนา กระทบเข้าแล้ว มีความยินดีนักในสุขเวทนา และถึงความเป็นผู้ยินดีนัก ในสุขเวทนา สุขเวทนาของเขานั้นย่อมดับไป

เพราะสุขเวทนาดับ ก็มีทุกขเวทนาเกิดขึ้น
เขาถูกทุกขเวทนา กระทบเข้าแล้ว ก็เศร้าโศก ลำบากใจ รำพัน คร่ำครวญ ตบอก ถึงความหลงไหล แม้สุขเวทนานั้นเกิดขึ้นแก่เขาแล้ว ก็ครอบงำจิต ตั้งอยู่ เพราะเหตุที่มิได้ อบรมกาย แม้ทุกขเวทนาเกิดขึ้นแล้ว ก็ครอบงำจิต ตั้งอยู่ เพราะเหตุที่ มิได้อบรมจิต

ดูกรอัคคิเวสสนะ !
แม้สุขเวทนา เกิดขึ้น แก่ปุถุชนคนใดคนหนึ่ง ก็ครอบงำจิต ตั้งอยู่ เพราะเหตุที่ มิได้อบรมกาย
แม้ทุกขเวทนา เกิดขึ้น ก็ครอบงำจิต ตั้งอยู่ เพราะเหตุที่ มิได้อบรมจิต ทั้งสองอย่าง ดังนี้

ดูกรอัคคิเวสสนะ ! บุคคลที่มีกายมิได้อบรม มีจิตมิได้อบรม เป็นอย่างนี้แหละ
(เพราะไม่ได้อบรมจิต เมื่อสุขเวทนากระทบก็ยินดี เมื่อทุกขเวทนากระทบก็เศร้าโศก)

ดูกรอัคคิเวสสนะ !
ก็บุคคลที่มีกายอบรมแล้ว มีจิตอบรมแล้วเป็นอย่างไร ?

ดูกรอัคคิเวสสนะ ! อริยสาวกในธรรมวินัยนี้ ผู้ได้สดับ
มีสุขเวทนาเกิดขึ้น เขาถูกสุขเวทนา กระทบเข้าแล้ว ไม่มีความยินดีนักในสุขเวทนา และไม่ถึงความเป็นผู้ ยินดีนักในสุขเวทนา สุขเวทนาของเขานั้นย่อมดับไป

เพราะสุขเวทนาดับ ก็มีทุกขเวทนาเกิดขึ้น
เขาถูกทุกขเวทนา กระทบเข้าแล้ว ก็ไม่เศร้าโศก ไม่ลำบากใจ ไม่รำพัน ไม่คร่ำครวญ ไม่ตบอก ไม่ถึงความหลงไหล แม้สุขเวทนานั้นเกิดขึ้นแก่อริยสาวกแล้ว ก็ไม่ครอบงำจิต ตั้งอยู่ เพราะเหตุที่ได้อบรม กาย แม้ทุกขเวทนาเกิดขึ้น ก็ไม่ครอบงำจิต ตั้งอยู่ เพราะเหตุที่ได้อบรมจิต

ดูกรอัคคิเวสสนะ !
แม้สุขเวทนาเกิดขึ้น แก่อริยสาวกผู้ใดผู้หนึ่ง ก็ไม่ครอบงำจิต ตั้งอยู่ เพราะเหตุที่ได้อบรมกาย แม้ทุกขเวทนาเกิดขึ้น ก็ไม่ครอบงำจิต ตั้งอยู่ เพราะเหตุที่ ได้อบรมจิตทั้งสองอย่างนี้ ดังนี้

ดูกรอัคคิเวสสนะ ! บุคคลที่มีกายอบรมแล้ว มีจิตอบรมแล้ว เป็นอย่างนี้แหละ
(เพราะได้อบรมจิต เมื่อสุขเวทนากระทบก็ไม่ยินดี เมื่อทุกขเวทนากระทบก็ไม่เศร้าโศก)

สัจจกนิครนถ์ ทูลว่าเมื่อเป็นอย่างนี้ข้าพเจ้าเลื่อมใสต่อพระโคดม เพราะพระโคดม มีกายอบรม แล้ว มีจิตอบรมแล้ว

148

รักษาพรหมจรรย์ไว้ด้วยนํ้าตา
ขุมทรัพย์จากพระโอษฐ์ หน้า193

            ภิกษุ ท. ! บรรพชิตรูปใด จะเป็นภิกษุหรือภิกษุณีก็ตาม, แม้จะทุกข์กายทุกข์ใจ ถึงนํ้าตานองหน้า ร้องไห้อยู่ก็ยังสู้ ประพฤติพรหมจรรย์ให้บริสุทธ์ิบริบูรณ์อยู่ได้ ก็มีข้อที่น่า สรรเสริญ เธอให้เหมาะสมแก่ธรรมที่เธอมีในบัดนี้มีอยู่ห้าอย่าง. ห้าอย่างอะไรบ้างเล่า ? ห้าอย่างคือ :
            (๑) ธรรมที่ชื่อว่า ศรัทธา ในกุศลธรรมทั้งหลาย ก็ได้มีแล้วแก่เธอ.
            (๒) ธรรมที่ชื่อว่า หิริในกุศลธรรมทั้งหลาย ก็ได้มีแล้วแก่เธอ.
            (๓) ธรรมที่ชื่อว่า โอตตัปปะ ในกุศลธรรมทั้งหลาย ก็ได้มีแล้วแก่เธอ.
            (๔) ธรรมที่ชื่อว่า วิริยะ ในกุศลธรรมทั้งหลาย ก็ได้มีแล้วแก่เธอ.
            (๕) ธรรมที่ชื่อว่า ปัญญา ในกุศลธรรมทั้งหลาย ก็ได้มีแล้วแก่เธอ.
             ภิกษุ ท. ! บรรพชิตรูปใด จะเป็นภิกษุหรือภิกษุณีก็ตาม, แม้จะทุกข์กาย ทุกข์ใจ ถึงนํ้าตานองหน้าร้องไห้อยู่ก็ยังสู้ประพฤติพรหมจรรย์ให้บริสุทธิ์ บริบูรณ์ อยู่ได้ ก็มี.

ข้อที่น่าสรรเสริญเธอให้เหมาะสมแก่ธรรม ที่เธอมีในบัดนี้ห้าอย่างเหล่านี้แล.

149

เรื่องผู้มีธรรมเป็นที่พึ่ง
หนังสือขุมทรัพย์จากพระโอษฐ์ หน้า 277


            อานนท์ ! ภิกษุ มีตนเป็นประทีป มีตนเป็นสรณะ ไม่เอาสิ่งอื่นเป็น สรณะ มีธรรมเป็นประทีป มีธรรมเป็นสรณะ ไม่เอาสิ่งอื่นเป็นสรณะนั้น เป็นอย่างไรเล่า ?

            อานนท์ ! ภิกษุในธรรมวินัยนี้ พิจารณาเห็นกายในกายเนือง ๆ อยู่ พิจารณาเห็นเวทนาในเวทนาทั้งหลายเนือง ๆ อยู่ พิจารณาเห็นจิตในจิตเนือง ๆ อยู่ พิจารณาเห็นธรรมในธรรมทั้งหลายเนือง ๆ อยู่ มีเพียรเผากิเลส มีความ รู้สึกตัวทั่วพร้อม มีสติจะพึงกำจัดอภิชฌาและโทมนัสในโลกเสียได้.

            อานนท์ ! ภิกษุอย่างนี้แล ชื่อว่ามีตนเป็นประทีป มีตนเป็นสรณะ ไม่เอาสิ่งอื่น เป็นสรณะ มีธรรมเป็นประทีป มีธรรมเป็นสรณะ ไม่เอาสิ่งอื่นเป็นสรณะ เป็นอยู่.
            อานนท์ ! ในกาลบัดนี้ก็ดีในกาลล่วงไปแห่งเราก็ดีใครก็ตาม จักต้องมีตน เป็นประทีป มีตนเป็นสรณะ ไม่เอาสิ่งอื่นเป็นสรณะ มีธรรมเป็น ประทีป มีธรรมเป็น สรณะ ไม่เอาสิ่งอื่นเป็นสรณะ เป็นอยู่.

             อานนท์ ! ภิกษุพวกใด เป็นผู้ใคร่ในสิกขา ภิกษุพวกนั้นจักเป็นผู้อยู่ใน สถานะอันเลิศที่สุดแล.

150

ฉันอาหารวันละหนเดียว 
หนังสือขุมทรัพย์จากพระโอษฐ์ หน้า 275

           ภิกษุท. ! เราย่อมฉันโภชนะแต่ในที่นั่งแห่งเดียว (คือฉันหนเดียวลุกขึ้น แล้วไม่ฉันอีกในวันนั้น). ภิกษุท. ! เมื่อเราฉันโภชนะแต่ในที่นั่งแห่งเดียวอยู่ ย่อมรู้สึก ความเป็นผู้มีอาพาธน้อย มีทุกข์น้อย มีความเบากาย กระปรี้กระเปร่า มีกำลัง และมีความผาสุกด้วย.

            ภิกษุท. ! มาเถิด, แม้พวกเธอทั้งหลาย ก็จงฉันโภชนะแต่ในที่นั่ง แห่งเดียว. ภิกษุท. ! พวกเธอทั้งหลาย เมื่อฉันโภชนะแต่ในที่นั่งแห่งเดียวอยู่จักรู้สึกความเป็น ผู้มีอาพาธน้อย มีทุกข์น้อย มีความเบากาย กระปรี้กระเปร่า มีกำลัง และมีความผาสุก ด้วย 

151

หลังอาหารแล้วภาวนา
หนังสือขุมทรัพย์จากพระโอษฐ์ หน้า 275 

           สารีบุตร ! คำของเธอทั้งหลาย เป็นสุภาษิตได้โดยปริยาย. เธอทั้งหลาย จงฟังคำของเราบ้าง. สารีบุตร ! ภิกษุในธรรมวินัยนี้เวลาหลังอาหาร กลับจากบิณฑบาตแล้ว นั่งคู้บัลลังก์ (ขัดสมาธิ) ตั้งกายตรง ดำรงสติเฉพาะหน้า หวัง อยู่ว่า “จิตของเรา ยังไม่หลุดพ้นจากอาสวะทั้งหลาย เพราะยังไม่สิ้น อุปาทานเพียงใด เราจักไม่เลิกถอนการนั่งคู้บัลลังก์นี้เพียงนั้น” ดังนี้. 
            สารีบุตร ! ป่าโคสิงคสาลวัน พึงงามสง่า เพราะมีภิกษุประเภทนี้เข้าอาศัย อยู่แล.

152

เชิงรองของจิต
หนังสือขุมทรัพย์จากพระโอษฐ์ หน้า 299

           ภิกษุท. ! หม้อ ที่ไม่มีเชิงรองรับ ย่อมกลิ้งได้ง่าย. ส่วนหม้อที่มีเชิง รองรับ ย่อมกลิ้งได้ยาก. ภิกษุท. ! ฉันใดก็ฉันนั้น จิตที่ไม่มีเครื่อง รองรับ ย่อมหมุนไปได้ง่าย. ส่วนจิต ที่มีเครื่องรองรับ ย่อมหมุนไปได้ยาก.

            ภิกษุท. ! เครื่องรองรับของจิต เป็นอย่างไรเล่า ? ภิกษุท. ! อริยอัฏฐังคิกมรรค นี้แล ได้แก่ความเข้าใจอันถูกต้อง ความดำริอันถูกต้อง การพูดจาอันถูกต้อง การทำงานอัน ถูกต้อง การเลี้ยงชีวิตอันถูกต้อง ความ พยายามอันถูกต้อง ความระลึกอันถูกต้อง ความตั้งใจ มั่นคงอันถูกต้อง อริยอัฏฐังคิกมรรคนี้แล เป็นเครื่องรองรับของจิต.

153

เนื้อแท้ที่ไม่อันตรธาน
ขุมทรัพย์จากพระโอษฐ์หน้า 352

           ภิกษุท. ! พวกภิกษุบริษัทในกรณีนี้ สุตตันตะเหล่าใด ที่กวีแต่งขึ้นใหม่ เป็นคำร้อย กรอง ประเภทกาพย์กลอน มีอักษรสละสลวย มีพยัญชนะอัน วิจิตร เป็นเรื่องนอกแนว เป็นคำกล่าวของสาวก เมื่อมีผู้นำสุตตันตะเหล่า นั้นมากล่าวอยู่ เธอจักไม่ฟังด้วยดี ไม่เงี่ยหูฟัง ไม่ตั้งจิตเพื่อจะรู้ทั่วถึง และจักไม่สำคัญว่าเป็นสิ่งที่ตนควรศึกษาเล่าเรียน.

           ภิกษุท. ! ส่วนสุตตันตะเหล่าใด ที่เป็นคำของตถาคต เป็นข้อความลึก มีความหมาย ซึ้ง เป็นชั้นโลกุตตระ ว่าเฉพาะด้วยเรื่องสุญญตา เมื่อมีผู้นำสุตตันตะ เหล่านั้น มากล่าวอยู่ เธอย่อมฟังด้วยดีย่อมเงี่ยหูฟัง ย่อมตั้งจิตเพื่อจะรู้ทั่วถึง และย่อมสำคัญ ว่า เป็นสิ่งที่ตนควรศึกษาเล่าเรียน

จึงพากันเล่าเรียน ไต่ถาม ทวนถามแก่กันและกันอยู่ว่า “ข้อนี้เป็นอย่างไร ? มีความหมายกี่นัย ?” ดังนี้.

ด้วยการทำดังนี้เธอย่อมเปิดธรรมที่ถูกปิดไว้ได้, ธรรมที่ยังไม่ปรากฏ เธอก็ทำให้ปรากฏได้ ความสงสัยในธรรมหลาย ประการที่น่าสงสัย เธอก็บรรเทาลงได้.

           ภิกษุท. ! ภิกษุบริษัทเหล่านี้เราเรียกว่า บริษัทที่มีการลุล่วงไปได้ด้วย การสอบถาม แก่กันและกันเอาเอง หาใช่ด้วยการชี้แจงโดยกระจ่างของ บุคคลภายนอกเหล่าอื่นไม่ จัดเป็นบริษัทที่เลิศแล.

154

ยอดแห่งความเพียร
ขุมทรัพย์จากพระโอษฐ์หน้า 352

ภิกษุท. ! ความเพียรที่เป็นหลักเป็นประธาน สองประการเหล่านี้
เป็นสิ่งที่ทำได้ยากในโลก สองประการอะไรบ้างเล่า? สองประการ คือ

ฝ่ายคฤหัสถ์ผู้ครองเรือน ต้องใช้ความเพียร เพื่อให้ได้เครื่องนุ่งห่ม อาหาร ที่อยู่อาศัย และยาแก้ไข้ นี่อย่างหนึ่ง

ฝ่ายบรรพชิต ผู้ออกบวชจากเรือนไม่เกี่ยวข้องด้วยเรือน ต้องใช้ความเพียร เพื่อละอุปธิ เสียทั้งหมด นี่อย่างหนึ่ง.

ภิกษุท. ! ความเพียรที่เป็นหลักเป็นประธาน สองประการเหล่านี้แหละ เป็นสิ่งที่ทำได้ยาก ในโลก.

ภิกษุท. ! บรรดาความเพียรที่เป็นหลักเป็นประธานสองประการเหล่านี้ ความเพียร เพื่อละอุปธิเสียทั้งหมด จัดเป็นยอดแห่งความเพียร.

ภิกษุท. ! เพราะฉะนั้น ในเรื่องนี้พวกเธอทั้งหลาย พึงสำเหนียกใจไว้ว่า “เราทั้งหลาย จักตั้งความเพียร ที่เป็นหลักเป็นประธาน เพื่อละอุปธิ เสียทั้งหมด” ดังนี้.

ภิกษุท. ! พวกเธอทั้งหลาย พึงสำเหนียกใจไว้อย่าง นี้แล.

155

ผู้ไม่ทำศาสนาเสื่อม
ขุมทรัพย์จากพระโอษฐ์หน้า 35

ภิกษุท. ! มูลเหตุสี่ประการเหล่านี้ย่อมทำให้พระสัทธรรมตั้งอยู่ได้ไม่เลอะเลือน จนเสื่อมสูญไป. สี่ประการอะไรบ้างเล่า ? สี่ประการ คือ :-

(๑) ภิกษุท. ! พวกภิกษุในธรรมวินัยนี้ เล่าเรียนสูตรอันถือกันมาถูก ด้วยบทพยัญชนะ ที่ใช้กันถูก ความหมายแห่งบทพยัญชนะที่ใช้กันก็ถูก ย่อมมีนัย อันถูกต้องเช่นนั้น. ภิกษุท. ! นี่เป็นมูลกรณีที่หนึ่ง ซึ่งทำให้พระสัทธรรม ตั้งอยู่ได้ไม่เลอะเลือนจนเสื่อม สูญไป.

(๒) ภิกษุท. ! อีกอย่างหนึ่ง, พวกภิกษุเป็นคนว่าง่าย ประกอบ ด้วยเหตุที่ทำให้เป็น คนว่าง่าย อดทน ยอมรับคำสั่งสอนโดยความเคารพหนักแน่น. ภิกษุท. ! นี่เป็นมูล กรณีที่สอง ซึ่งทำให้พระสัทธรรมตั้งอยู่ได้ไม่เลอะเลือนจนเสื่อมสูญไป.

(๓) ภิกษุท. ! อีกอย่างหนึ่ง พวกภิกษุเหล่าใด เป็นพหุสูต คล่องแคล่ว ในหลักพระพุทธวจนะ ทรงธรรม ทรงวินัย ทรงมาติกา (แม่บท) พวกภิกษุเหล่านั้น เอาใจใส่บอกสอน เนื้อความแห่งสูตรทั้งหลายแก่คนอื่น ๆ เมื่อ ท่านเหล่านั้นล่วง ลับไป สูตรทั้งหลาย ก็ไม่ขาดเป็นมูลราก (อาจารย์) มีที่อาศัยสืบกันไป. ภิกษุท. ! นี่เป็นมูลกรณีที่สาม ซึ่งทำให้พระสัทธรรม ตั้งอยู่ได้ไม่เลอะเลือนจนเสื่อมสูญไป.

(๔) ภิกษุท. ! อีกอย่างหนึ่ง พวกภิกษุผู้เถระ ไม่ทำการสะสม บริกขาร ไม่ประพฤติย่อหย่อนในไตรสิกขา ไม่เป็นผู้นำในทางทราม มุ่งหน้า ไปในกิจแห่ง วิเวกธรรม ย่อมปรารภความเพียร เพื่อถึงสิ่งที่ยังไม่ถึง เพื่อบรรลุสิ่งที่ยังไม่บรรลุ เพื่อทำให้แจ้งสิ่ง ที่ยังไม่ทำให้แจ้ง. พวกภิกษุที่บวช ในภายหลัง ได้เห็นพระเถระ เหล่านั้น ทำแบบฉบับเช่นนั้นไว้ก็ถือเอาเป็น ตัวอย่าง พวกภิกษุรุ่นหลัง จึงเป็นพระ ที่ไม่ทำการสะสมบริกขาร ไม่ประพฤติย่อหย่อนในไตรสิกขา ไม่เป็นผู้นำในทางทราม มุ่งหน้าไปในกิจแห่งวิเวก ธรรม ย่อมปรารภความเพียร เพื่อถึงสิ่งที่ยังไม่ถึง เพื่อบรรลุ สิ่งที่ยังไม่บรรลุเพื่อทำให้แจ้งสิ่งที่ยังไม่ทำให้แจ้ง. ภิกษุท. ! นี่เป็น มูลกรณีที่สี่ ซึ่งทำให้พระสัทธรรมตั้งอยู่ได้ไม่เลอะเลือนจนเสื่อมสูญไป.

ภิกษุท. ! มูลเหตุสี่ประการเหล่านี้แล ย่อมทำให้พระสัทธรรมตั้งอยู่ได้ไม่เลอะเลือนจนเสื่อมสูญไปเลย.

156
มนุษย์เป็นอันมาก ได้ยึดถือเอาที่พึ่งผิด ๆ
อริยสัจจากพระโอษฐ์ ภาค ๑

มนุษย์ทั้งหลายเป็นอันมาก ถูกความกลัวคุกคามเอาแล้ว
ย่อมยึดถือเอาภูเขาบ้าง ป่าไม้ที่ศักดิ์สิทธิ์บ้าง
สวนศักดิ์สิทธิ์บ้าง รุกขเจดีย์บ้าง ว่าเป็นที่พึ่งของตนๆ

นั่นไม่ใช่ที่พึ่งอันทำความเกษมให้ได้เลย
นั่นไม่ใช่ที่พึ่งอันสูงสุด ผู้ใดถือเอาสิ่งนั้นๆ เป็นที่พึ่งแล้ว
ย่อมไม่หลุดพ้นไปจากทุกข์ทั้งปวงได้

ส่วนผู้ใด ที่ถึงพระพุทธ พระธรรม พระสงฆ์ เป็นที่พึ่งแล้ว
เห็นอริยสัจทั้งสี่ ด้วยปัญญาอันถูกต้อง คือ
เห็นทุกข์ เห็นเหตุเป็นเครื่องให้เกิดขึ้นของทุกข์
เห็นความก้าวล่วงเสียได้ซึ่งทุกข์ และเห็นมรรค
ประกอบด้วยองค์แปดอันประเสริฐ
ซึ่งเป็นเครื่องให้ถึงความเข้าไปสงบรำงับแห่งทุกข์  

นั่นแหละคือ ที่พึ่งอันเกษม นั่นคือ ที่พึ่งอันสูงสุด
ผู้ใดถือเอาที่พึ่งนั้นแล้ว
ย่อมหลุดพ้นไปจากทุกข์ทั้งปวง ได้แท้

ธ. ขุ. ๒๕/๔๐/๒๔.

157

อนุตตริยะ 6 (ภาวะอันเยี่ยม, สิ่งที่ยอดเยี่ยม)
(สรุปย่อ)

          1. ทัสสนานุตริยะ (การเห็นอันเยี่ยม ) ได้แก่ การเห็นพระตถาคต และตถาคตสาวกรวมถึงสิ่งทั้งหลาย ที่จะให้เกิดความเจริญงอกงามแห่งจิตใจ
          2. สวนานุตตริยะ (การฟังอันเยี่ยม) ได้แก่ การสดับธรรมของพระตถาคต และ ตถาคตสาวก)
          3. ลาภานุตตริยะ (การได้อันเยี่ยม) ได้แก่ การได้ศรัทธาในพระตถาคต และตถาคตสาวก หรือการได้อริยทรัพย์)
          4. สิกขานุตตริยะ (การศึกษาอันเยี่ยม) ได้แก่ การฝึกอบรมในอธิศีล อธิจิต และอธิปัญญา
          5. ปาริจริยานุตตริยะ (การบำเรออันเยี่ยม)ได้แก่ การบำรุงรับใช้ พระตถาคต และตถาคตสาวก
          6. อนุสสตานุตตริยะ (การระลึกอันเยี่ยม) ได้แก่ การระลึกถึงพระตถาคต และตถาคตสาวก

โดยสรุปคือ การเห็น การฟัง การได้ การศึกษา การช่วยรับใช้ และการรำลึกที่จะเป็น ไปเพื่อความบริสุทธิ์ ล่วงพ้นโสกะปริเทวะ ดับสูญทุกข์โทมนัส เพื่อการบรรลุญายธรรม ทำให้แจ้งซึ่งนิพพาน

ดูพระสูตรเต็ม

158

“ปสาทสูตร” ความเลื่อมใสในสิ่งเลิศ ๔ ประการเป็นไฉน

1.ชนเหล่าใดเลื่อมใสในพระพุทธเจ้า(คำสอน) ชนเหล่านั้นชื่อว่าเลื่อมใสในสิ่งเลิศ และวิบากอันเลิศย่อมมีแก่ชนผู้เลื่อมใสในสิ่งเลิศ

2.ชนเหล่าใดเลื่อมใสอันประกอบด้วยองค์ ๘ ชนเหล่านั้นชื่อว่าเลื่อมใสในสิ่งเลิศ และวิบากอันเลิศย่อมมีแก่ชนผู้เลื่อมใสในสิ่งเลิศ

3.ชนเหล่าใดเลื่อมใสในวิราคะ (คลายความพอใจ) ชนเหล่านั้นชื่อว่าเลื่อมใสในสิ่งเลิศ และวิบากอันเลิศย่อมมีแก่ชน ผู้เลื่อมใสในสิ่งเลิศ

4.ชนเหล่าใดเลื่อมใสในพระสงฆ์ (ที่ประพฤติปฏิบัติชอบตามธรรมวินัย) ชนเหล่านั้นชื่อว่าเลื่อมใสในสิ่งเลิศ และวิบากอันเลิศย่อมมีแก่ชนผู้เลื่อมใสในสิ่งเลิศ

ดูกรภิกษุทั้งหลาย ความเลื่อมใสในสิ่งเลิศ ๔ ประการนี้แล ฯ บุญที่เลิศ อายุ วรรณะ ยศ เกียรติคุณ สุข และพละอันเลิศ ย่อมเจริญแก่บุคคลผู้รู้แจ้งซึ่งธรรมอันเลิศ

https://www.youtube.com/watch?v=mZLxktSLCog

.............................................................................................................................................................

159
ปฏิจจสมุปบาทจากพระโอษฐ์
(บทนำ หน้า 18)

อะไรเป็นปัจจัยที่ทำให้สัตว์บางพวก ไม่ปรินิพพาน และ ปรินิพพาน ในทิฏฐธรรม?

ท้าวสักกะ(เทวดาชั้นดาวดึงส์) ได้ทูลถามพระผู้มีพระภาคเจ้าว่า

“ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ! อะไรหนอเป็นเหตุอะไรเป็นปัจจัย ที่ทำให้สัตว์บางพวก ในโลกนี้ ไม่ปรินิพพานใน ทิฏฐธรรม? และอะไรเป็นเหตุเป็น ปัจจัยที่ทำให้สัตว์ บางพวกในโลกนี้ ปรินิพพานในทิฏฐธรรม พระเจ้าข้า?”

ไม่ปรินิพพาน

ดูก่อนท่านผู้เป็นจอมแห่งเทวดาทั้งหลาย! รูปทั้งหลายที่จะพึงรู้ได้ด้วยจักษุมีอยู่ เป็นรูปที่น่า ปรารถนา น่าใคร่ น่าพอใจ มีลักษณะน่ารัก เป็นที่เข้าไปอาศัยแห่งความใคร่ เป็นที่ตั้งแห่ง ความกำหนัด

ถ้าหากว่า ภิกษุย่อมเพลิดเพลิน พร่ำสรรเสริญเมาหมกอยู่ ซึ่งรูปนั้นแล้วไซร้ เมื่อภิกษุนั้น เพลิดเพลิน พร่ำสรรเสริญ เมาหมกอยู่กะรูปนั้น วิญญาณนั้น อันตัณหาในอารมณ์ คือรูปอาศัยแล้ว ย่อมมีแก่เธอนั้น วิญญาณนั้น คืออุปาทาน

ดูก่อนท่านผู้เป็นจอมแห่งเทวดาทั้งหลาย! ภิกษุผู้มีอุปาทาน ย่อมไม่ปรินิพพาน

(ในกรณีแห่งเสียงที่จะพึงรู้สึกด้วยโสตะ กลิ่นที่จะพึงรู้สึกด้วยฆานะ รสที่จะพึงรู้สึกด้วยชิวหา สัมผัส ทางผิวหนังที่จะพึงรู้สึกด้วยกาย (ผิวกายทั่วไป) ก็มีข้อความอย่างเดียวกันกับข้อความ ในกรณีแห่งรูป ที่จะพึงรู้ได้ด้วยจักษุ ดังที่กล่าวแล้วข้างบน ทุกตัวอักษะ ต่างกันเพียงชื่อ แห่งอายตนะ แต่ละอายตนะ เท่านั้น ในที่นี้จะยกข้อความอันกล่าวถึงธัมมารมณ์เป็นข้อสุดท้าย มากล่าวไว้อีกครั้งดังต่อไปนี้ )

ดูก่อนท่านผู้เป็นจอมแห่งเทวดาทั้งหลาย! ธัมมารมณ์ทั้งหลายที่จะพึงรู้สึกด้วยมโน มีอยู่ เป็นธัมมารมณ์ที่น่าปรารถนา น่าใคร่ น่าพอใจ มีลักษณะน่ารักเป็นที่เข้าไปอาศัย แห่งความใคร่ เป็นที่ตั้ง แห่งความกำหนัด

ถ้าหากว่า ภิกษุย่อมเพลิดเพลิน พร่ำสรรเสริญ เมาหมกอยู่ ซึ่งธัมมารมณ์นั้น แล้วไซร้ เมื่อภิกษุนั้นเพลิดเพลิน พร่ำสรรเสริญ เมาหมกอยู่ กะธัมมารมณ์นั้น วิญญาณนั้น อันตัณหา ในอารมณ์ คือธัมมารมณ์อาศัยแล้ว ย่อมมีแก่เธอนั้น วิญญาณนั้นคือ อุปาทาน.

ดูก่อนท่านผู้เป็นจอม แห่งเทวดาทั้งหลาย! ภิกษุผู้มีอุปาทาน ย่อมไม่ปรินิพพาน.

ดูก่อนท่านผู้เป็นจอมแห่งเทวดาทั้งหลาย! นี้แลเป็นเหตุ นี้เป็นปัจจัย ที่ทำให้สัตว์บาง พวกในโลกนี้ ไม่ปรินิพพานในทิฏฐธรรม.
...................................................................................................

ปรินิพพาน
ดูก่อนท่านผู้เป็นจอมแห่งเทวดาทั้งหลาย! รูปทั้งหลายที่จะพึงรู้ได้ด้วยจักษุมีอยู่ เป็นรูปที่น่า ปรารถนา น่าใคร่ น่าพอใจ มีลักษณะน่ารัก เป็นที่เข้าไปอาศัย แห่งความใคร่ เป็นที่ตั้งแห่งความ กำหนัด

ถ้าหาก ว่า ภิกษุย่อมไม่เพลิดเพลิน ไม่พร่ำสรรเสริญ ไม่เมาหมกอยู่ ซึ่งรูปน้น แล้วไซร้ เมื่อภิกษุนั้นไม่เพลิดเพลิน ไม่พร่ำสรรเสริญ ไม่เมาหมกอยู่ กะรูปนั้น วิญญาณนั้น อันตัณหา ในอารมณ์ คือรูปอาศัยแล้ว ย่อมไม่มีแก่เธอนั้น วิญญาณที่จะเป็นอุปาทาน ย่อมไม่มี

ดูก่อนท่านผู้เป็นจอมแห่งเทวดาทั้งหลาย! ภิกษุผู้ไม่มีอุปาทาน ย่อมปรินิพพาน

(ในกรณีแห่งเสียง ที่จะพึงรู้ด้วยโสตะ กลิ่นที่จะพึงรู้สึกด้วยฆานะ รสที่จะพึงรู้สึกด้วย ชิวหาสัมผัส ทางผิวหนังที่จะพึง รู้สึกด้วยกาย (ผิวกายทั่วไป) ก็มีข้อความอย่าง เดียวกันกับ ข้อความในกรณีแห่งรูปที่จะพึงรู้ได้ด้วยจักษุ ดังที่กล่าวแล้วข้างบน ทุกตัวอักษร ต่างกัน แต่เพียงชื่อแห่งอายตนะแต่ละอายตนะเท่านั้น ในที่นี้จะ ยกข้อความอันกล่าวถึงธัมมารมณ์ เป็นข้อสุดท้าย มากกล่าวไว้อีกครั้ง ดังต่อไปนี้ )

ดูก่อนท่านผู้เป็นจอมแห่งเทวดาทั้งหลาย! ธัมมารมณ์ทั้งหลายที่จะพึงรู้สึกด้วยมโน มีอยู่ เป็นธัมมารมณ์ที่น่าปรารถนา น่าใคร่ น่าพอใจ มีลักษณะน่ารักเป็นที่เข้าไป อาศัยแห่งความใคร่ เป็นที่ตั้ง แห่งความกำหนัด

ถ้าหากว่าภิกษุย่อมไม่เพลิดเพลิน ไม่พร่ำสรรเสริญ ไม่เมาหมกอยู่ ซึ่งธัมมารมณ์นั้น แล้วไซร้ เมื่อภิกษุนั้นไม่เพลิดเพลิน ไม่พร่ำสรรเสริญ ไม่เมาหมกอยู่ กะธัมมารมณ์ นั้น วิญญาณนั้นอัน ตัณหาในอารมณ์ คือธัมมารมณ์อาศัยแล้ว ย่อมไม่มีแก่เธอนั้น วิญญาณที่จะเป็นอุปาทาน ย่อมไม่มี.

ดูก่อนท่านผู้เป็นจอมแห่งเทวดาทั้งหลาย! ภิกษุผู้ไม่มีอุปาทาน ย่อมปรินิพพาน

ดูก่อนท่านผู้เป็นจอมแห่งเทวดาทั้งหลาย! นี้แลเป็นเหตุ นี้เป็นปัจจัยที่ทำให้สัตว์บางพวก ในโลกนี้ ปรินิพพานในทิฏฐธรรม ดังนี้ แล.

160

ปฏิจจสมุปบาท เป็นเรื่องลึกและดูลึก
(ปฏิจจสมุปบาทจากพระโอษฐ์หน้า52)

พระอานท์ ได้กราบทูลพระผู้มีพระภาคเจ้าว่า " น่าอัศจรรย์ พระเจ้าข้า! ไม่เคยมีแล้วพระเจ้าข้า! ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ! ก็ปฏิจจสมุปบาทนี้ เขาร่ำลือกันว่าเป็นธรรมลึก(๒) ด้วย ดูท่าทางราวกะว่า เป็นธรรมลึกด้วย แต่ปรากฏแก่ข้าพระองค์เหมือนกับเป็นธรรมตื้น ๆ".

ดูก่อนอานนท์! อย่ากล่าวอย่างนั้น. ดูก่อนอานนท์! อย่ากล่าว อย่างนั้น. ก็ปฏิจจสมุปบาทนี้ ลึกซึ้งด้วย มีลักษณะดูเป็นธรรมลึกซึ้งด้วย.

ดูก่อนอานนท์! เพราะไม่รู้ เพราะไม่รู้ตามลำดับ เพราะไม่แทงตลอด ซึ่งธรรมคือ ปฏิจจสมุปบาท นี้ (จิตของ)หมู่สัตว์นี้ จึงเป็นเหมือนกลุ่มด้ายยุ่ง ยุ่งเหยิงเหมือนความยุ่ง ของกลุ่มด้ายที่หนา แน่นไปด้วยปม พันกันยุ่งเหมือน เซิงหญ้ามุญชะ และหญ้าปัพพชะอย่างนี้ ย่อมไม่ ล่วงพ้นซึ่ง สงสาร ที่เป็นอบาย ทุคติ วินิบาตไปได้.

……………………………………………………………………..
ท่านพุทธทาส ไม่เห็นด้วยกับอรรถกถา ที่เข้าใจพระสูตรนี้ แตกต่างออกไป จากที่ควรจะเป็น

(๑) สูตรที่ ๑๐ ทุกขวรรค อภิสมยสังยุตต์ นิทาน. สํ. ๑๖/๑/๒๒๕, ตรัสแก่พระอานนท์ ที่กัมมาสทัมมนิคม;มหานิทานสูตร มหา. ที่. ๑๐/๖๕/๕๗, ตรัสแก่พระอานนท์ ที่กัมมาสทัมมนิคม [มหานิทานสูตรนี้ไม่มีคำว่า "เพราะไม่รู้" (อญฺญญฺาณา)].

(๒)ความลึกของปฏิจจสมุปบาทนี้ อรรถกถาอธิบายว่า เป็นของลึกเกินประมาณ และมีลักษณะปรากฏแก่ตาผู้ดูรู้สึกว่าลึกเหลือประมาณด้วย เปรียบได้กับความลึกของมหาสมุทร ที่มีอยู่ที่เชิงเขาสิเนรุ; ไม่เหมือนกับความลึกของน้ำเน่าสีดำ เพราะใบไม้หมักหมมอยู่ภายใต้ ซึ่งหลอกตาให้รู้สึกว่าเป็นของลึก น่ากลัว แต่ความจริงตื้นแค่เข่า.

ข้อความใน อรรถกถาตอนนี้ มีสิ่งที่ควรสังเกตเป็นพิเศษตรงที่กล่าวไว้ว่า มีมหาสมุทรอันลึก เหลือประมาณ ตั้งอยู่ที่ เชิงเขาสิเนรุ คือภูเขาหิมาลัย.

ผู้ได้ฟังในบัดนี้ ไม่อาจจะเข้าใจได้ เพราะมหาสมุทรอินเดีย ในบัดนี้ อยู่ไกลเชิงเขาหิมาลัย ตั้งพันไมล์ แต่เผอิญไปตรงกับเค้าเงื่อนที่นักธรณีวิทยา แห่งยุคปัจจุบันได้มีมติ กันว่า ประเทศอินเดียสมัยดึกดำบรรพ์ พื้นที่ระหว่างภูเขาหิมาลัยทางเหนือ กับภูเขาวินธัยทางใต้นั้น ลุ่มลึกเป็นทะเล. ดังนั้นข้อความในอรรถกถานี้ จะถูกผิดหรือเพ้อเจ้อประการใด ขอฝากไว้ เพื่อการพิจารณา -อรรถกถา สุมังคลวิลาสินี ภาค ๒ หน้า ๑๐๖.

นอกจากนี้ ก็ยังมีพระบาลี(สตฺตก. อํ. ๒๓/๑๐๒/๖๓) ที่กล่าวว่าภูเขาสิเนรุนั้น หยั่งลงใน มหาสมุทร ลึกถึง ๘๔,๐๐๐ โยชน์ นับว่าเป็นสิ่งที่ยังเข้าใจไม่ได้ จะต้องสันนิษฐานกันต่อไป.

179

ความเสื่อมสูญแห่งพระสัทธรรม
(1.) ภิกษุเล่าเรียนพระสูตรกันมาผิด ด้วยบท และพยัญชนะที่ตั้งไว้ผิด
(2.) ภิกษุเป็นผู้ว่ายาก ไม่อดทน ไม่รับคำพร่ำสอนโดยเคารพ
(3.) ภิกษุที่เป็นพหูสูต ทรงธรรม ทรงวินัย ทรงมาติกา แต่ไม่สอนแก่ผู้อื่น ทำให้รากขาดสูญ
(4.) ภิกษุพระเถระเป็นผู้มักมาก ประพฤติย่อหย่อน ไม่ปรารภความเพียร เพื่อบรรลุธรรม

ความตั้งมั่นแห่งพระสัทธรรม
(1.) ภิกษุในธรรมวินัยนี้ เล่าเรียนพระสูตรอันเรียนกันมาดี ด้วยบท และพยัญชนะ อันตั้งไว้ดี
(2.) ภิกษุเป็นผู้ว่าง่าย ประกอบด้วยธรรม อดทน รับคำพร่ำสอน โดยเคารพ
(3.) ภิกษุที่เป็นพหูสูต เล่าเรียนนิกาย ทรงธรรม ทรงวินัย บอกพระสูตรแก่ผู้อื่นโดยเคารพ
(4.) ภิกษุพระเถระ เป็นผู้ไม่มักมาก ไม่ย่อหย่อน ปรารภความเพียร เพื่อถึงธรรมที่ยังไม่บรรลุ

อ่านพระสูตรเต็ม (สุขตวินิโย ระเบียบของพระสุคต)

.............................................................................................................................................................

180

ทรงสอนเฉพาะแต่เรื่องทุกข์ กับความดับสนิทของทุกข์

ภิกษุทั้งหลาย ! ทั้งที่เรามีถ้อยคำอย่างนี้ มีการกล่าวอย่างนี้ สมณะและพราหมณ์บางพวก ยังกล่าวตู่เราด้วยคำเท็จเปล่าๆ ปลี้ๆ ไม่มีจริงให้เป็นจริงว่า

“พระสมณโคดมเป็นคนจูงคนให้เดินผิดทางไปสู่ความฉิบหาย ย่อมบัญญัติลัทธิ ความสูญเปล่า ความวินาศ ความไม่มีของสัตว์ คน ตัวตน เราเขา ขึ้นสั่งสอน” ดังนี้.

ภิกษุทั้งหลาย ! สมณะและพราหมณ์บางพวกเหล่านั้น กล่าวตู่เราด้วยคำเท็จเปล่าๆ ปลี้ๆ ไม่มีจริงให้เป็นจริง โดยประการที่เราไม่ได้กล่าว หรือจะกล่าวอย่างนั้น ก็หามิได้.

ภิกษุทั้งหลาย ! ในกาลก่อนก็ตาม ในกาลบัดนี้ก็ตาม เราบัญญัติสอนแต่เรื่องความทุกข์ และความดับสนิทไม่มีเหลือของความทุกข์ เท่านั้น.

ภิกษุทั้งหลาย ! ในการกล่าวแต่เรื่องความทุกข์ และความดับสนิทไม่มีเหลือ ของความ ทุกข์เช่นนี้ แม้จะมีใครมาด่าว่า ถากถาง กระทบกระเทียบ เสียดสี, ตถาคตก็ไม่มีความ ขุ่นแค้น โกรธเคือง เดือดร้อนใจ เพราะเหตุนั้น แต่ประการใด.

ภิกษุทั้งหลาย ! ในเรื่องเดียวกันนั้นเอง แม้จะมีใครมาสักการะ เคารพ สรรเสริญ บูชา, ตถาคตก็ไม่มีความรู้สึกเพลิดเพลิน ชื่นชม หรือเคลิ้มใจไปตาม.

ถ้ามีใครมาสักการะ เคารพ สรรเสริญ บูชา, ตถาคตย่อมมีความคิดอย่างนี้ว่า ก่อนหน้านี้ เรามีความรู้สึกตัวทั่วถึงอย่างไร บัดนี้เราก็ต้องทำความรู้สึกตัวทั่วถึงอย่างนั้น ดังนี้.

-บาลี มู. ม. ๑๒/๒๗๖/๒๘๖.
พุทธวจนหมวดธรรม เล่ม1 ตามรอยธรรม หน้า33-34